ЛЯЛЬКА

“Пазнаёмлюся з ёю і спытаю наўпрост: ці ты ёсць тым, чаго я ўсё жыццё чакаў? Калі ты гэтым не ёсць, я адыду без крыўды і расчаравання”.

А праз момант ён разумеў, што гэты план выкрывае яго разумовае адхіленне. Дык пытанне, чым яна ёсць, а чым не ёсць, ён вырашыў не высвятляць, але пастанавіў – няхай будзе, што будзе – пазнаёміцца з паннай Ізабэлай.

І тады ён пераканаўся, што сярод ягоных знаёмых няма чалавека, які мог бы ўвесці яго ў дом Ленцкіх. Горш за тое – пан і панна Ленцкія былі кліентамі яго крамы, а такія ўзаемадачыненні не толькі не рабілі больш лёгкім, а наадварот, нават ускладнялі знаёмства.

Паступова ён сфармуляваў сабе ўмовы, неабходныя для знаёмства з паннай Ізабэлай. Каб можна было ўсяго толькі шчыра з ёю паразмаўляць і не больш, належала:

Не быць купцом альбо быць вельмі багатым купцом.

Быць перадусім шляхціцам і мець сувязі ў арыстакратычным асяроддзі.

А галоўнае – мець шмат грошай.

Давесці шляхецкае паходжанне было няцяжка.

Летась у маі Вакульскі ўзяўся за гэту справу, якую ад’езд у Балгарыю прыспешыў настолькі, што ўжо ў снежні ён атрымаў дыплом. З маёнткам было значна цяжэй, але тут паспрыяў яму лёс.

Напачатку расійска-турэцкае вайны праз Варшаву праязджаў багаты маскоўскі купец Сузін, яго прыяцель яшчэ з Сібіры. Ён прыйшоў да Вакульскага і гвалтам цягнуў яго узяць удзел у вайсковых пастаўках.

– Збяры грошы, Станіслаў Пятровіч, колькі зможаш, – казаў ён, – і, даю слова, заробіш кругленькі мільён!..

І потым паўшэптам ён выклаў яму свае планы.

Вакульскі выслухаў усе праекты. Удзельнічаць у адных адмовіўся, іншыя прыняў, але вагаўся. Шкада яму было пакідаць горад, дзе ён, прынамсі, мог бачыць панну Ізабэлу. Але калі ў чэрвені яна паехала да цёткі, а Сузін стаў прыспешваць тэлеграмамі, Вакульскі наважыўся і забраў усю гатоўку, што пакінула яму ў спадчыну жонка, – тыя недатыкальныя трыццаць тысяч срэбраных рублёў, якія нябожчыца трымала ў банку.

За некалькі дзён да ад’езду ён завітаў да знаёмага доктара Шумана, з якім, нягледзячы на ўзаемную прыхільнасць, бачыўся даволі рэдка. Доктар – жыд, стары кавалер, жоўты, малы, з чорнаю барадою – меў рэпутацыю дзівака. У яго ставала грошай, дык лячыў ён задарма і не больш, чым яму было патрэбна для этнаграфічных даследаванняў, а сябрам сваім ён раз і назаўжды даў адну параду:

“Ужывай усе сродкі – ад мінімальнае дозы алею да максімальнае дозы стрыхніну, і нешта з гэтага табе дапаможа, нават ад сапы⁸⁰”.

Калі Вакульскі пазваніў у дзверы кватэры, дзе жыў доктар, той якраз быў заняты сартаваннем валасоў прадстаўнікоў розных расаў – славянскае, германскае ды семіцкае – і з дапамогаю мікраскопа вымяраў розніцу ў дыяметры іх папярочных разрэзаў.

– А, прыйшоў?.. – сказаў ён, павярнуўшы галаву да Вакульскага. – Наладуй, калі хочаш, сабе люльку, ды кладзіся на канапу, як змесцішся.

Госць закурыў і лёг, як яму было загадана, а доктар працягваў займацца сваёю справай. Нейкі час абодва маўчалі, нарэшце азваўся Вакульскі:

– Скажы мне: ці вядомы медыцыне такі стан розуму, калі чалавеку здаецца, быццам яго перш разрозненыя веды і... пачуцці зліліся нібы ў адно цэлае?

– Так. Пры сталай разумовай працы і добрым харчаванні ў мозгу могуць утварыцца новыя клеткі або злучыцца паміж сабою старыя. Ну і тады з розных аддзелаў мозгу і з асобных галін ведаў ствараецца адзінае цэлае.

– А што азначае такі стан розуму, пры якім чалавек робіцца абыякавым да смерці, затое пачынае згадваць легенды пра вечнае жыццё?..

– Абыякавасць да смерці, – адказаў доктар, – характэрная рыса сталага розуму, а цяга да вечнага жыцця – гэта прадвеснік старасці.

Яны ізноў замаўчалі. Госць курыў, гаспадар завіхаўся ля мікраскопа.

– Як ты думаеш, – спытаў Вакульскі, – ці можна... кахаць жанчыну ідэальна, не жадаючы яе?

– Вядома. Гэта адна з масак, якою нярэдка прыкрываецца інстынкт працягу роду.

– Інстынкт, род, інстынкт працягу чагосьці і працяг роду!.. – паўтарыў Вакульскі. – Тры азначэнні і чатыры глупствы.

– Зрабі шостае, – адказаў доктар, не адрываючы вока ад акуляра, – і ажаніся.

– Шостае... – паўтарыў Вакульскі, прыўздымаючыся на канапе. – А дзе ж пятае?

– Пятае ты ўжо зрабіў: закахаўся.

– Я?.. У мае гады?..

– Сорак пяць гадоў – час апошняга кахання, самага небяспечнага, – адказаў доктар.

– Знаўцы кажуць, што першае каханне самае небяспечнае, – ціха прамовіў Вакульскі.

– Няпраўда. Пасля першага нас чакае сто іншых, а пасля сто першага – ужо нічога. Ажаніся – гэта паратунак ад твае хваробы.

– Чаму ж ты не ажаніўся?

– Бо мая нявеста памерла, – сказаў доктар і адкінуўся на спінку фатэля, гледзячы ў столь. – Дык я зрабіў, што мог: атруціўся хлараформам. Гэта было ў правінцыі. Але Бог паслаў добрага калегу, які зламаў дзверы і выратаваў мяне. Самы паганы від міласэрнасці!.. Я заплаціў за рамонт дзвярэй, а калега перавабіў да сабе маіх пацыентаў, бо абвясціў мяне вар’ятам…

Ён ізноў заняўся мікраскопам і валасамі.

– А якая ж з гэтага мараль адносна апошняга кахання? – спытаў Вакульскі.

– Тая, што самазабойцам не трэба перашкаджаць, – адказаў доктар.