ЛЯЛЬКА

“Здані... абстракцыі... знерваванасць”, – прамармытаў Вакульскі.

Гэта быў адзін шлях. Бо ў канцы іншага ён бачыў мэту рэальную і ясна акрэсленую: панну Ізабэлу.

“Я не Хрыстос, каб ахвяраваць сабою дзеля ўсяго чалавецтва”.

“Дык спачатку забудзься пра Высоцкіх”, – запярэчыў унутраны голас.

“Абы-што! Які я ні ўзрушаны сёння, але людзей не варта смяшыць, – думаў Вакульскі. – Дапамагу, каму змагу і чым змагу, але ад свайго шчасця я не адмоўлюся. Дарэмна гэта...”

Ён ужо стаяў перад дзвярыма сваёй крамы і ўвайшоў туды.

У краме была толькі адна пакупніца. Гэта была высокая дама неакрэсленага веку ў чорным уборы. Перад ёю ляжала гара нэсэсэраў: драўляных, скураных, плюшавых і металічных, простых і аздобленых, найдаражэйшых і самых танных, а ўсе крамнікі рупіліся ёй дагадзіць. Клейн падаваў усё новыя і новыя нэсэсэры, Мрачэўскі расхвальваў тавар, а Лісецкі акампанаваў яму рукамі і бародкаю. Адзін пан Ігнацы кінуўся насустрач гаспадару.

– Прыйшоў груз з Парыжа, – паведаміў ён Вакульскаму. –Думаю, заўтра трэба забраць.

– Як хочаш.

– З Масквы – замовы на дзесяць тысяч рублёў на пачатак мая.

– Я чакаў іх.

– З Радома – на дзвесце рублёў, але фурман просіць, каб заўтра…

Вакульскі паціснуў плячыма.

– Трэба скончыць з гэтым дробны гандлем, – заўважыў ён у наступны момант. – Прыбытку на грош, а прэтэнзіі надмерныя.

– Скончыць справы з нашымі купцамі?.. – здзівіўся Жэцкі.

– Скончыць справы з жыдамі, – напаўголаса ўставіў Лісецкі. – Вельмі добра гаспадар зробіць, калі адмовіцца ад гэтых пархатых кантрактаў. Іншы раз проста сорамна даваць рэшту, гэтак смярдзяць грошы цыбуляю.

Вакульскі нічога не адказаў. Ён сеў за сваю кнігу і ўдаваў, быццам заняты рахункамі, а сам нічога не рабіў, не меў сілы. Прыгадаў свае нядаўнія мары пра тое, як ашчаслівіць чалавецтва, і вырашыў, што ён, відаць, моцна засмучаны.

“Даў волю сентыментальнасці і фантазіі, – думаў ён. – Кепска. Гэтак можна і зняславіцца, збанкрутаваць...”

І міжволі ён прыглядаўся да незвычайнае дамы, што выбірала нэсэсэр. Яна была сціпла апранутая, валасы гладка зачасаныя. На яе бляклым і пажоўклым твары адбіваўся глыбокі смутак, вусны яна зласліва падціскала, і, хоць апускала вочы, з іх бліскаў то гнеў, то нейкая прыніжанасць.

Гаварыла яна ціха і лагодна, а таргавалася, як сотня скнараў. Адно было занадта дарагое, іншае – залішне таннае, тут плюш выліняў, там скура хутка аблезе, а дзесьці на акоўцы з’явілася іржа... Раззлаваны Лісецкі ўжо адышоў ад яе, Клейн вырашыў адпачыць, і толькі Мрачэўскі размаўляў з ёю, як са знаёмаю.

У гэты момант дзверы крамы расчыніліся, і на парозе з’явіўся яшчэ больш арыгінальны ягамосць. Лісецкі потым параўноўваў яго з сухотнікам, у якога ўжо ў дамавіне адраслі вусы і бакенбарды. Вакульскі заўважыў, што пакупнік нейкі разяваты, а за цёмнымі шкельцамі пенснэ ён носіць вялікія вочы, з якіх праглядае яшчэ большая безуважнасць.

Пакупнік увайшоў, заканчваючы гутарку з кімсьці на вуліцы, але раптам выскачыў, каб развітацца са сваім спадарожнікам, потым зноў увайшоў і зноў выйшаў, задзіраючы галаву, каб прачытаць шыльду. Нарэшце ён увайшоў канчаткова, але дзвярэй за сабою не зачыніў. Выпадкова ён зірнуў на даму – і цёмнае пенснэ зляцела ў яго з носу.

– А-а-а... – вырвалася ў яго.

Але дама рэзка адвярнулася да нэсэсэраў і хутка села на крэсла.

Да госця падбег Мрачэўскі і з нейкай асабліваю ўсмешкаю запытаў:

– Што пан барон загадае?..

– Запінкі, ведае пан, звычайныя запінкі, залатыя або сталёвыя... Толькі, ведае пан, мусяць яны быць у форме жакейскае кепкі і... з пугаю.

Мрачэўскі адчыніў вітрыну з запінкамі.

– Вады... – азвалася дама слабым голасам.

Жэцкі наліў вады з графіна і падаў ёй са спагадаю на твары.

– Пані дабрадзейцы нядобра?.. Можа лекара?..

– Мне ўжо лепш, – адказала яна.

Барон разглядаў запінкі, дэманстратыўна адварочваючыся ад дамы.

– А можа, як пан мяркуе, лепш запінкі ў форме падковаў? – пытаўся ён у Мрачэўскага.

– Думаю, што пану барону патрэбныя і тыя, і другія. Спартоўцы носяць толькі са спартовымі адзнакамі, але любяць разнастайнасць.

– Скажа мне пан, – раптам звярнулася дама да Клейна, – навошта падковы людзям, у якіх няма за што трымаць коней?..

– Ну, дык, – працягваў барон, – я папрашу пана дабраць мне яшчэ пару дробязяў у форме падковы...

– Можа, попельніцу? – падказаў Мрачэўскі.

– Добра, попельніцу, – згадзіўся барон.

– Можа, шыкоўную чарніліцу з сядлом, жакейскаю кепкаю і шпіцрутэнам?

– Калі ласка, шыкоўную чарніліцу з сядлом і жакейскаю кепкаю…

– Скажа мне пан, – гучней звярнулася дама да Клейна, – ці не сорамна вам завозіць такія дарагія цацкі, калі край зруйнаваны? Ці не сорамна купляць скакавых коней...

– Шаноўны пане, – гэтак жа гучна звярнуўся барон да Мрачэўскага, – запакуй усё гэта – запінкі, попельніцу і чарніліцу – ды адпраў мне дадому. У вас цудоўны выбар тавараў... Дзякую сардэчна... Adieu!

І ён выбег з крамы, аднак яшчэ пару раз вяртаўся, разглядаючы шыльду над дзвярыма.

Пасля таго, як арыгінальны барон выйшаў, у краме запанавала ціша. Жэцкі глядзеў на дзверы, Клейн – на Жэцкага, а Лісецкі – на Мрачэўскага, які за спіной у дамы строіў двухсэнсоўныя міны.