ЛЯЛЬКА

– Слава, якой не дасягнуў яшчэ аніводзін чалавек, – адказаў Ахоцкі. – Гэта мая жонка, гэта мая кабета… Бывай здаровы, пане, мушу ісці…

Ён паціснуў Вакульскаму руку, збег з пагорка і знік паміж дрэваў.

На Батанічны сад і на Лазенкі ўжо западаў змрок.

“Вар’ят ці геній?.. – прашаптаў Вакульскі, адчуваючы, што сам страціў раўнавагу. – А калі геній?..”

Ён падняўся і пайшоў у глыбіню саду сярод людзей, якія тут шпацыравалі. Яму здавалася, што над пагоркам, з якога ён уцёк, уздымаецца нейкая святая жудасць.

Па Батанічным садзе было не прайсці, на кожнай сцежцы – тлум наведнікаў, што рухаўся калонамі, кампаніямі ці, прынамсі, шэрагамі, а кожная лаўка ўгіналіся пад сціжмаю целаў. Вакульскаму перашкаджалі ісці, наступалі на ногі, штурхалі локцямі. Смех і людская гамана чуліся з усіх бакоў. Уздоўж алеі Уяздоўскае пад сцяною Бельведэрскага парку, пад агароджаю з боку шпіталя, на самых глухіх, нават непраходных сцежках – паўсюль было тлумна і весела. Чым большая цемра ахінала прыроду, тым больш раення і шуму рабілася сярод людзей.

“Ужо не хапае мне месца на свеце,” – прашаптаў ён.

Перайшоў у Лазенкі і тут знайшоў трохі больш спакою. На небе заіскрылася некалькі зорак, з Алеі далятаў гоман натоўпу, ад става цягнула вільгаццю. Часам над галавою ў яго пралятаў шумны хрушч або ціха мільгаў кажан, у глыбіні парку жаласна ціўкаў нейкі птах, дарэмна зазываючы таварыша, па ставе далёка разносіўся плюскат вёслаў і смех маладых кабет.

Перад сабою ён заўважыў маладую пару, яны туліліся адзін да аднаго і шапталіся. Саступілі яму дарогу і схаваліся ў цень дрэваў. Яго ахапіла крыўда і жаданне пакпіць з іх.

“Вось яны, шчаслівыя закаханыя! – падумаў ён. – Шэпчуцца і ўцякаюць, як злодзеі… Добра ўпарадкаваны гэты свет, хіба не?.. Хацеў бы я ведаць, ці не было б лепш, каб валодаў ім Люцыфер?.. А каб заступіў мне дарогу які злачынца ды забіў мяне ў гэтым кутку?..”

І ён уяўляў сабе, які прыемны мусіць быць холад нажа, убітага ў гарачае ад запалення сэрца.

“На бяду, – уздыхнуў ён, – сёння ўжо няможна забіваць іншых, толькі сябе можна. Абы раз, і гатова. Ну!..”

Згадка пра гэткую надзейную магчымасць уцячы супакоіла яго. Паступова ён упадаў у нейкі ўрачысты настрой, здавалася яму, што надыходзіць момант, калі ён павінны падвесці рахунак сумлення або агульны баланс жыцця.

“Каб я быў найвышэйшым суддзёю, – думаў ён, – і ў мяне запыталіся, хто варты панны Ізабэлы: Ахоцкі ці Вакульскі, дык я мусіў бы прызнаць, што Ахоцкі… На васямнаццаць гадоў маладзейшы за мяне (васямнаццаць гадоў!..) і гэтакі прыгожы… У дваццаць восем гадоў скончыў два факультэты (я ў ягоным узросце толькі пачынаў вучыцца…) і ўжо зрабіў тры адкрыцці (я ніводнага!). І, апроч таго, гэта чаша, у якой выспявае вялікая ідэя… Дзіўная гэта штука: лятальная машына, але факт, што ён знайшоў геніяльную і адзіна магчымую зыходную кропку. Лятальная машына мусіць быць цяжэй, а не лягчэй, як балон, за паветра, бо ўсё, што ў сапраўднасці лятае, пачынаючы ад мухі і заканчваючы вялізным сцярвятнікам, цяжэй за паветра. У яго правільная зыходная пазіцыя і творчы розум, што ён даказаў, бадай, сваім мікраскопам і лямпаю, дык хто ж ведае, ці не атрымаецца ў яго збудаваць і лятальную машыну? А ў такім разе ён будзе больш значнаю для чалавецтва асобаю, чым Ньютан і Напалеон разам узятыя… І мне з ім спаборнічаць?.. А калі паўстане пытанне, хто з нас павінны адысці, ці ж буду я вагацца?.. Якое ж гэта пекла, сказаць сабе, што сваю нікчэмнасць я мушу ахвяраваць чалавеку, па-сутнасці, гэткаму ж, як і я, смяротнаму, падатнаму на хваробы і памылкі і, у дадатак, – гэткаму наіўнаму… Бо гэта яшчэ смаркач, чаго ён мне толькі не нагаварыў?..”

Дзіўнае супадзенне. Калі Вакульскі быў крамнікам у бакалейнай краме, ён марыў пра перпетуум мобіле, машыну, якая рухалася б сама сабою. Але калі ён трапіў у Падрыхтоўчую Школу і даведаўся, што гэткая машына – недарэчнасць, тады ягоным самым таемным і палкім жаданнем было знайсці спосаб кіравання балонамі. Тое, што для Вакульскага было толькі фантастычным ценем, які блукаў па фальшывых сцежках, у Ахоцкага прыняло ўжо форму практычнага пытання.

“Якое вераломства лёсу! – думаў ён з горыччу. – Двое людзей маюць амаль тыя самыя памкненні, толькі адзін нарадзіўся на васямнаццаць гадоў раней, а другі – пазней, адзін – у галечы, а другі – у дастатку, адзін не змог узбіцца на першы паверх ведаў, а другі лёгкім крокам прайшоў два паверхі… Яго не сапхнуць з дарогі палітычныя буры, як мяне, яму не перашкодзіць каханне, да якога ён ставіцца, як да забавы, у той час як для мяне – хто шэсць гадоў правёў у пустэчы – гэтае пачуцце з’яўляецца небам і збавеннем… Больш нават!.. Ну і ён трыумфуе нада мною ва ўсім, хоць у мяне, прынамсі, тыя самыя адчуванні, тая самая свядомасць сітуацыі, а працаваць мне давялося дакладна больш…”