ЛЯЛЬКА

– Пане… Станіславе, – пачаў адвакат. – Пан ведае, што такое наша арыстакратыя і тыя, хто вакол яе круціцца?.. Гэта пара тысяч чалавек, якія смокчуць сілы з усяго краю, прагульваюць грошы за мяжою, прывозяць адтуль найгоршыя заганы, заражаюць імі здаровы яшчэ нібы сярэдні клас і самі гінуць без ратунку: эканамічна, фізічна і маральна. Каб прымусіць іх да працы, каб скрыжаваць з іншымі слаямі, дык можа… быў бы нейкі сэнс, бо гэта арганізмы больш субтыльныя за нашыя. Разумее пан… скрыжаваць, але… але не выкідаць на падтрымку іх па трыццаць тысяч рублёў. Вось у скрыжаванні я гатовы дапамагаць пану, а каб змарнаваць трыццаць тысяч, – не!..

– Я не разумею пана, – ціха адказаў Вакульскі.

– Разумееш, толькі не давяраеш мне. Гэта добрая якасць – недаверлівасць, дык лячыць ад яе пана я не буду. Толькі так табе скажу: Ленцкі-банкрут можа стаць… крэўным нават купца, а тым больш – купца-шляхціца. Але Ленцкі з трыццаццю тысячамі ў кішэні!..

– Пане мецэнаце, – спыніў яго Вакульскі, – ці згодзіцца пан ад майго імя ўдзельнічаць у аўкцыёне таго дому?

– Буду ўдзельнічаць, але звыш таго, што пані Кшэшоўская, дам не болей некалькіх тысяч. Прабач, пан Вакульскі, але сам сабе падымаць кошт я не буду.

– А калі знойдзецца трэці пакупнік?..

– Калі так, дык не пакіну яму шанцаў, каб дагадзіць панскаму капрызу…

Вакульскі падняўся.

– Дзякуй пану, – сказаў ён, – за шчырыя словы. Пан мае рацыю, але і я маю сваю рацыю… Грошы прынясу пану заўтра, а зараз – да пабачэння…

– Шкада мне пана, – адказаў адвакат, паціскаючы яму руку.

– Чаму ж гэта?

– Таму, пане, што той, хто жадае здабыць, мусіць перамагчы, прыціснуць праціўніка, а не карміць яго з уласнае спіжарні. Робіш памылку, якая цябе, хутчэй, адсуне, чым наблізіць да мэты.

– Памыляецца пан.

– Рамантык!.. Рамантык!.. – некалькі раз паўтарыў адвакат з усмешкаю.

Вакульскі выбег з дому адваката і загадаў рамізніку везці ў бок вуліцы Электаральнае. Ён быў раззлаваны, што адвакат адкрыў ягоную таямніцу і крытыкаваў ягоныя метады. Ясна, што калі хто хоча здабыць, дык мусіць прыціснуць праціўніка, але тут здабычаю мела быць панна Ізабэла!..

Выйшаў ён перад марнаю з выгляду крамкаю, над якою вісела чорная шыльды з жаўтлявым надпісам: “Кантора вэксаляў¹³¹ і латарэі С. Шлянгбаўма”.

Крама была адчыненая, за прылаўкам, абабітым бляхаю і аддзеленым ад публікі драцяною сеткаю, сядзеў стары сівабароды жыд з лысаю галавою і сівой барадою, нібы прылепленай да “Кур’ера”.

– Дзень добры, пане Шлянгбаўм! – прывітаў яго Вакульскі.

Жыд падняў галаву і ссунуў акуляры з ілба на вочы.

– Ах, гэта пан дабрадзей?.. – адказаў ён, паціскаючы яму руку. – Што гэта, ужо і пану спатрэбіліся грошы?..

– Не, – адказаў Вакульскі, апускаючыся на плеценае крэсла перад прылаўкам. А з-за таго, што яму было ніякавата адразу тлумачыць, навошта ён прыйшоў, запытаўся:

– Што чуваць, пане Шлянгбаўм?

– Кепска! – адказаў стары. – Пачалі пераследаваць жыдоў. Можа, так і трэба. Калі нам будуць даваць выспятка, пляваць на нас і здзекавацца, дык можа тады апамятаюцца маладыя жыдкі, як мой Генрых, якія паапраналіся ў сурдуты ды не трымаюцца сваёй рэлігіі.

– Хто вас пераследуе?

– Пан хоча доказаў?.. – запытаўся жыд. – Мае пан доказ нават у гэтым “Кур’еры”. Я некалі паслаў ім шараду. Пан разгадвае шарады?.. Паслаў такую:

Першае і другое – гэта жывёла з капытамі,

Першае і трэцяе – аздоба дамскае галавы,

Усё разам на вайне страшна гоніць,

Няхай Пан Бог ад гэтага бароніць.

Пан ведае, што гэта такое? Першае і другое – гэта ка-за, першае і трэцяе – гэта ко-кі, а ўсё разам – гэта ка-за-кі. І хоча пан ведаць, што яны мне адпісалі?.. Зараз…

Ён узяў “Кур’ер” і пачаў чытаць:

– “Адказы рэдакцыі. Пану В. В. Вялікая энцыклапедыя Аргельбранда”… Не тое… “Пану Матыльку. Фрак апранаецца”… Не тое… А, вось! “Пану С. Шлянгбаўму. Панская палітычная шарада непісьменная”. Калі ласка, што тут палітычнага? Каб я напісаў шараду пра Дызраэлі або пра Бісмарка, гэта была б палітыка, а казакі, прынамсі, не палітыка, а войска.

– Але які ж у гэтым пераслед жыдоў? – спытаў Вакульскі.

– Зараз скажу. Пан сам мусіў бараніць ад пераследу майго Генрыха, я ўсё ведаю, хоць і не ён мне расказаў. А цяпер пра шараду. Калі я паўгода таму занёс маю шараду пану Шыманоўскаму, дык ён мне сказаў: “Пане Шлянгбаўм, мы гэтую шараду друкаваць не будзем, але я пану раю, няхай пан лепш шарады піша, чым працэнты бярэ”. А я кажу: “Пане рэдактар, калі мне пан дасць столькі за шарады, колькі я маю з працэнтаў, дык я буду пісаць”. А пан Шыманоўскі на гэта: “У нас, пане Шлянгбаўм, няма столькі грошай, каб за панскія шарады плаціць”. Гэта сказаў сам Шыманоўскі, чуе пан? Ну, і яны мне сёння пішуць у “Кур’еры”, што гэта палітычна і непісьменна!.. Яшчэ паўгода таму іншая гаворка была. А што сёння друкуюць газеты пра жыдкоў!..

Вакульскі, пакуль слухаў гісторыі пра пераслед жыдоў, узіраўся ў сцяну, на якой вісела латарэйная таблічка, і барабаніў пальцамі па прылаўку. Думкі яго былі занятыя нечым іншым, яго адольвалі сумненні.