ЛЯЛЬКА

“Ага!.. – думаў ён. – Стрэлю, а ён будзе кульгаць да канца жыцця і расказваць: гэту смяротную рану я атрымаў у двубоі з баронам Кшэшоўскім!.. Дажыўся… Што яны нарабілі, каханыя мае секунданты?.. Калі ўжо нейкі купчык гвалтам хоча страляць у мяне, дык хай страляе, прынамсі, як я іду на шпацыр, а не на двубоі… Жахлівае становішча!.. Уяўляю сабе, як мая дарагая жонка будзе апавядаць, што я б’юся з купцамі…”

Пад’ехалі каляскі. У адну сеў барон з графам-англічанінам, у другую – маўклівы егіптолаг з пісталетамі і хірургам. Рушылі ў бок Бялянаў, а праз некалькі хвілін паімчаў за імі лёкай барона, Канстанты, у брычцы. Адданы слуга лаяўся на чым свет стаіць і кляўся, што ўдвая заплаціць яму пан за гэту прагулку. Быў ён, аднак, устрывожаны.

У бялянскім ляску барон і трое яго таварышаў знайшлі партыю праціўніка і двума групамі пайшлі на бераг Віслы. Доктар Шуман быў злы, Жэцкі суровы, Вакульскі пахмурны. Барон, паціраючы сваю рэдкую бараду, пазіраў на яго і думаў: “Ён, пэўна, добра харчуецца, гэты купчык. Я ў параўнанні з ім выглядаю, як аўстрыйская цыгара побач з быком. Каб мяне д’яблы забралі, калі я не стрэлю гэтаму блазну ў галаву або… зусім не буду страляць… Гэтак будзе найлепш…”

Але ён зноў прыгадаў, што двубой павінны быць да першае крыві. Тады барон раззлаваўся і канчаткова вырашыў забіць Вакульскага на месцы.

“Раз і назаўсёды адвучыць гэтых лыкаў¹³⁷ выклікаць нас,” – казаў сабе барон.

За нейкі дзясятак крокаў ад яго Вакульскі, як маятнік, хадзіў паміж дзвюма хвоямі. Цяпер ён не думаў пра панну Ізабэлу, ён слухаў птушынае шчабятанне, ад якога кіпеў лес, і плюскат Віслы, якая падмывала бераг. На фоне гукаў спакойнага шчасця прыроды дзіўна гучала шчоўканне затвораў пісталетаў ды трэск куркоў. У Вакульскім абудзіўся драпежнік, увесь свет знік з яго вачэй, а застаўся толькі адзін чалавек, барон, труп якога ён меў прывалачы да ног абражанае панны Ізабэлы.

Паставілі іх да бар’ера. Барон быў усё яшчэ заклапочаны, бо не ведаў, што зрабіць з купчыкам, і канчаткова вырашыў прастрэліць яму руку. На твары Вакульскага адбівалася гэткая дзікая заядласць, што здзіўлены граф-англічанін падумаў: “Тут, бадай, не кабыла і не штурханіна на скачках!..”

Егіптолаг, які дагэтуль маўчаў, скамандаваў. Праціўнікі паднялі пісталеты і рушылі. Барон прыцэліўся Вакульскаму ў правую ключыцу і, апускаючы пісталет, далікатна прыціснуў курок. У апошні момант ссунулася яму пенснэ, пісталет схібіў на волас, выстрал – куля праляцела на цалю ад пляча Вакульскага.

Барон прыкрыў твар пісталетам і, гледзячы з-пад яго думаў: “Не трапіць гэты асёл… Мерыцца ў галаву…”

Раптам ён адчуў моцны ўдар у скронь, зашумела яму ў вушах, чорныя птахі паляцелі перад вачыма… Ён выпусціў з рукі зброю і ўкленчыў…

– У галаву!.. – крыкнуў нехта.

Вакульскі кінуў пісталет на зямлю і адышоў ад бар’ера. Усе пабеглі да барона, які стаяў яшчэ на каленях і, замест таго, каб паміраць, пранізліва крычаў:

– Неверагодны выпадак! Маю дзюрку ў твары, зуб выбіты, а кулі не відно… Не праглынуў жа я яе…

Тады егіптолаг падняў і старанна агледзеў пісталет барона.

– А!.. – выгукнуў ён. – Усё ясна… Куля – у пісталет, а затвор – у сківіцу… Пісталет сапсаваны; вельмі цікавы стрэл…

– Ці задаволены пан Вакульскі? – спытаў граф-англічанін.

– Так.

Хірург перавязаў твар барону. З-за дрэваў прыбег спалоханы Канстанты.

– А што?! – гаварыў ён. – Я ж казаў, дайграецца ясны пан.

– Маўчы, блазан!.. – прашапяляў барон. – Едзь зараз жа да пані баранесы і скажы кухарцы, што я цяжка паранены…

– Прашу праціўнікаў падаць адзін аднаму рукі, – урачыста прамовіў граф-англічанін.

Вакульскі падышоў да барона і паціснуў яму руку.

– Добры стрэл, пане Вакульскі, – з цяжкасцю казаў барон, моцна паціскаючы яму руку. – Дзівіць мяне, што чалавек з прафесіяй пана… Але, можа, гэта абражае пана?..

– Зусім не!

– Дык вось, што чалавек з прафесіяй пана, вельмі, зрэшты, шаноўнай, гэтак добра страляе… Дзе маё пенснэ?.. Ах, тут… Пане Вакульскі, прашу на адно слова…

Ён абапёрся на руку Вакульскага і адышоў з ім на некалькі крокаў у бок лесу.

– Я знявечаны, – казаў барон, – выглядаю, як старая малпа з флюсам. Другога скандалу з панам я б не хацеў, бо бачу, што пану шанцуе… Дык скажы мне, пан: за што я, уласна, стаў калекам?.. Хіба не за тое, што штурхануў… – дадаў ён, зазіраючы ў вочы.

– Абразіў пан кабету… – ціха адказаў Вакульскі.

Барон адступіў на крок.

– Ах!.. C’est çа¹³⁸, – прамовіў ён. – Разумею… Яшчэ раз перапрашаю пана, а там… ведаю, што мне трэба зрабіць…

– І пан мне прабач, бароне, – адказаў Вакульскі.

– Драбяза… Калі ласка… Нічога, – казаў барон, кранаючы яго за плячо. – Не застануся, хіба, знявечаным, а што да зуба… Дзе мой зуб, доктар?.. Прашу загарнуць яго ў паперку… А што да зуба, дык даўно ўжо трэба было паставіць сабе новыя. Не паверыш, пане Вакульскі, якія ў мяне папсаваныя зубы…