Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

Pli serioze, ŝajnas al mi, ke la sufikso mankanta plej frape en nia lingvo estas sufikso por indiki reciprokecon. Tiun ideon ni povas ĝis nun esprimi en du manieroj, ambaŭ iom plumpaj: per la adverbo reciproke  kune kun refleksivo, aŭ per la stranga elipsa esprimo unu la alian  (kun variantoj unu al la alia  ktp). Foje ankaŭ la esprimo inter si estas uzebla ( Kalocsay  & Waringhien  1958: § 291). Ĉiuj sin reciproke komprenas ; komprenante unu la alian . Sed la zulua havas sufikson por tiu ideo: ‘kompreni’ estas ukúgonda , kaj ukuqóndana  – ‘kompreni sin reciproke, kompreni unu la alian’. La vorto, aŭ pli ĝuste unuvorta frazo, nithandanélaní  signifas ‘kial vi amas unu la alian?’: ni-  ‘vi’, -thand-  ‘am-’, -an-  (reciprokigilo), -el-  (indikilo de dativo) ‘por, pro’, -a-  (finaĵo de la prezenco pozitiva), ‘kio?’

Resume, do, ni povas karakterizi jene la morfologion de Esperanto. Ĝi estas lingvo:

a. ekstreme aglutina;

b. milde sinteza;

c. sen pluralomorfeco, kaj

ĉ. kun nur unu paradigmo de deklinacio, nur unu paradigmo de konjugacio.

Ni notu, do, ke Esperanto ekspluatas sian aglutinecon por leksikaj celoj pli ol por sintaksaj. Ĝi uzas afiksojn por faciligi la kreon de vortoj; sed uzas finaĵojn nur por kelkaj celoj ĉe la kreo de frazoj. Ĝi ne uzas ilin, ekzemple, por montri en la verbo la subjekton, nek por ŝanĝi aserton al demando. La aglutineco de la morfologio estas unu el la vere geniaj ideoj de Ludoviko Zamenhof, tiom pli genia ĉar en lia epoko la lingvistoj malestimis aglutinecon. Sed nenion li puŝis ĝis ekstremeco, eĉ ne aglutinecon.

Fontoj por ĉapitro 3

Greenberg  1960, 1963.

La greka: Pring  1950, Mirambel  1969.

La turka: Lewis  1953.

La latina: Kennedy  1962.

La zulua: Rycroft  kaj Ngcobo  1976, Doke  kaj Vilakazi  1953.

La eskima: Hinz  1944.

4. SINTAKSO

4.1 La tipologio laŭ ordo de frazelementoj

Per sintakso  ni komprenas tiun parton de la gramatiko, kiu rilatas al la konstruo de frazoj.

Kredeble ĉiu homa lingvo havas la frazelementojn subjekto , predikato . Kaj ni trovas, ke simpla frazo konsistas plej karakterize el subjekto plus predikato, do subjekto plus verbo, eventuale kun ankoraŭ aliaj frazelementoj.

Simile en kredeble ĉiu lingvo ekzistas unu ofta fraztipo, en kiu la predikato konsistas el verbo plus rekta objekto , tiel ke troviĝas en tiu simpla frazo subjekto (S), verbo (V), kaj objekto (O). La verbo en tia frazo estas, laŭ la kutima terminologio, transitiva .

Tiu ofta fraztipo estas studita de la usona lingvisto Greenberg  en lia artikolo “ Some universals of grammar with particular reference to the order of meaningful elements ” (1963). Nome, Greenberg  studas la ordon, laŭ kiu la frazelementoj S, V, O lokiĝas en simpla indika frazo, en kiu kaj la subjekto kaj la objekto estas substantivaj. (Per ‘simpla’ ni volas diri ‘unupropozicia’; per ‘indika’, ke ĝi estas nek dezira, nek ordona, nek demanda – alivorte, deklara.) Li asertas, ke la granda plimulto de la lingvoj havas plurajn variantajn ordon de tiuj frazelementoj, sed nur unu dominantan (ĉefan) ordon. Logike, ekzistas ses eblaj ordoj: VSO, VOS, SVO, SOV, OSV kaj OVS. *  Tamen, el tiuj ses, nur tri estas ofte trovataj kiel dominantaj ordoj: VSO, SVO, kaj SOV – nome, tiuj ordoj, en kiuj la subjekto antaŭiras la objekton. Greenberg  asertis ke la aliaj logike eblaj ordoj aŭ tute ne okazas, aŭ estas treege maloftaj. Postaj studoj, interalie de mia samkolegia kolego Pullum  (1977), montris, ke efektive troviĝas certe du el la tri aliaj ordoj – nome, VOS en la lingvo malagasa (de Madagaskaro) kaj OVS en la lingvo hiŝkarajana (de Brazilo). Tamen restas ankoraŭ vere, ke ĝis nun neniu homa lingvo estas konata, en kiu la dominanta ordo de la frazelementoj en simpla indika frazo estas OSV.

*  Ĉie Greenberg  ignoras la eblecon de nekontinuaj frazelementoj – ekzemple la ofte nekontinua  V en la germana, la kimra, la ĉina ktp.

Konsideru nun la disdividon de la lingvoj de la mondo inter la tri oftaj tipoj. Al la tipo verb-unua aŭ VSO apartenas relative malmultaj lingvoj. Tamen en ĉiuj grandaj kontinentoj troviĝas lingvoj de tiu tipo. En Eŭropo la keltaj lingvoj estas verb-unuaj; en Azio kaj Afriko la hebrea, la araba, la masaja kaj pluraj aliaj; en Oceanio la polineziaj lingvoj kiel la maoria kaj la samoa; kaj inter la indiĝenaj lingvoj de Ameriko la indianaj lingvoj zapoteka en Meksikio kaj kvakiutla en Kanado.