Палескі дыярыуш дывізіі Серакоўскага

– Глядзіце, пан Грабоўскі, – перапыніў яго генерал, – у канфедэрацыю абодва бакі былі за нашу Радзіму. Але адны жадалі змен і велічы, другія – старых парадкаў і волі. Адны гатовыя былі пакласці сваю маёмасць, грошы, імя і жыццё, каб краіна ізноў была моцнай. Іншыя ж бачылі моц у самаўпраўстве, у шанцы аднаго чалавека змяніць кола гісторыі.

Змянілі вось… Нас падтрымлівае Францыя, мы адпускаем сялян, даём больш правоў не каталікам, падымаем падаткі на войска. Я ведаю, што і ў мяне пад бокам ёсць людзі, якія не жадалі пушчаць мяшчан да зямлі, якія ледзь за шаблю не хапаюцца, пачуўшы пра скартабэлят[6]. Але без іх нам не перамагчы… Я ведаю, што сам Хлявінскі не вельмі добра казаў пра Найвышэйшага камандуючага[7], быў супраць гэтай вайны. Можаце казаць адкрыта – адсюль нічога не сыдзе.

– Прабачце, генерал, не маю звестак. Усе ў дывізіі адданыя Рэчы Паспалітай і гатовыя…

У дзверы пагрукалі.

– А гэта, мабыць, пані Мацільда. Яна адвядзе вас у пакой. Пра сваіх людзей спытайце таксама ў яе – пані ведае суседзяў, зможа прыстроіць тут яшчэ паўдывізіі. А праз гадзіну запрашаю вас на вячэру – будзе амаль увесь афіцэрскі склад. Пасля паразмаўляем аб справах. І паразважайце над маім пытаннем.

24 ліпеня 1794 года

Першы полк уланаў надворных рушыў на Новы Двор. Дзве гадзіны таму вярнуўся атрад з-пад Бездзежа. Па дарозе яны разбілі невялікую хеўру, прайшліся па вёсках і мястэчках, паспелі зазірнуць да картэзіянцаў, але ніякіх расейцаў не сустрэлі. Каля Хомска жаўнеры напаткалі гандляра, што ехаў з Пінска да Бярозы, і даведаліся ад яго шмат карыснага. Расейскія войскі стаялі ў Янове-Палескім, што ў паўдня пешшу адсюль, і не збіраліся рухацца ў бліжэйшы час. Тамашні брыгадзір набыў у габрэя некалькі бочак піва і намякнуў, што на адваротным шляху не адмовіўся б ад яблычнага віна.

Асноўная частка рэгулярнага войска, якая змагла хутка затушыць вогнішчы, сабраць лагер і стаць на марш, рушыла праз пушчу да Рудні ўвечары. Валанцёры, якія былі не так добра падрыхтаваныя і не вельмі хацелі начнога пераходу, выходзілі на наступны дзень зраніцы. Кобрынская конная міліцыя і ўланы атрымалі загад на разведку ўсходняй мясцовасці, што ляжала ля балот. Палкоўнік Рушчыц, узяўшы кобрынцаў, раней за ўсіх адправіўся на Сялец, каб не прыйшлося ноччу ісці праз палескую дрыгву. А шостай вечара ўланы выйшлі з Шарашова.

– Пан харунжы, а чаму мы ідзём баявым строем? – спытаў Базыль.

– Табе нешта не падабаецца, Войцек? – харунжы Сыракомля ўсміхнуўся. – Думаеш, калі дарога вядомая, калі тут праходзілі патрулі сёння – не трэба быць пільнымі? Гэй, Ліпініч, падскоч сюды. Твой сябра пытаецца, навошта мы ідзём у ар’ергардзе, калі ні ззаду, не наперадзе няма варожых войскаў. Як лічыш?

– Мабыць, пан палкоўнік, каб не наткнуцца раптоўна на бандытаў ці расейскі патруль. Учора не было, а сёння могуць з’явіцца.

– Эх, нічога ты ў сваім універсітэце не вывучыў. Мы ідзём баявымі шэрагамі, таму што мы дурні. Зразумела?

– Не, – пахітаў галавой Базыль. Ціхія размовы ў атрадзе з дваццаці чалавек скончыліся, і ўсе прыслухаліся.

– Я ж кажу – дурні, – усміхнуўся харунжы. – Нават самі пра сябе не разумеюць. Наш полк не такі стары, як каронная конніца ці пешая гвардыя. Вопыту – яшчэ менш. І таму палкоўніку Кёнінгу даводзіцца няньчыцца з вамі, як з дзецьмі. Добра, калі пад час бойкі вы не кінецеся ўцякаць пасля першага ж залпу, пасля першага забітага таварыша. Таму мы і пляцёмся ззаду, як хвост у каровы, а абозу пры нас няма. Таму паручнік Завадзіч і вядзе наперадзе роўнымі шэрагамі па тры чалавекі авангард. А вы… – ён зірнуў назад. – А вы праз гадзіну маршу выглядаеце як сяляне ля касцёла. Дзе шэрагі? Дзе карабіны на плячах?

– Так нязручна, пане харунжы.

– Маскаль пытаць не будзе, няёмка табе ці не. Кулю ў лоб, і да сястры тваёй у госці.

– Я б сам да сястры Базыля схадзіў, – зарагатаў Лешак Збруя.

– Спачатку шабляй махаць навучыся, а потым да дзевак сватайся, – адрэзаў харунжы. – Калі кожны з вас заб’е па пяць маскалёў – дазволю вазіць карабіны на кані. А цяпер – на пля-чо! Стро-ем руш! І хай толькі хто зламае шэраг – будзе шабляй над галавой махаць да самага Двара.

Сонца схавалася за дрэвамі, калі ар’ергард мінуў палову шляху. Над пушчай разлілося чырвонае святло, афарбавала галіны ў бронзава-брудны колер і спрачалася з паловай месяца, што ішоў па небасхіле – назіраў за ўланамі. Дарога змяёй вілася паміж вялізных дубоў і соснаў, пакрытая луской з адбіткаў падкоў амаль трох соцень коней. Яна паядала хмыз, ручайкі, маладыя дрэўцы і ўсё астатняе, што стаяла на яе шляху і не магло адпомсціць.

Ля вялізнага ясеня стаяў сівы дзядуля з даўгімі, амаль да пояса, вусамі. Ён назіраў за жаўнерамі адным вокам – левае павека было моцна пасечана, палову брыва захапіў ружовы, яшчэ свежы шнар. Каля старога спаў вялізны, больш падобны да ваўка, сабака, які, пачуўшы грукат капытоў, кінуўся ў лес. Калі ж першы шэраг быў у дваццаці кроках ад старога, той выйшаў на сярэдзіну дарогі і ўскінуў рукі: