Праведная галеча

Дні ворыва – самыя цяжкія дні, асабліва для коней. У час ворыва гаспадар амаль увесь дзень на полі, на сваім вяку ён пабачыў нямала торпараў і ведае, што калі гаспадара на полі няма, дык няма і належнай прыстойнай працы. А гледзячы на торпараў, і ягоныя ўласныя парабкі не надта стараюцца. Гаспадар з кіем у руцэ ходзіць па полі туды-сюды, кашляючы ад вільгаці, якая поўніць восеньскае паветра. Ён спыняецца на ўзмежку і сочыць, як Юсі Тойвала, злосна лаючыся, паганяе свайго коніка. Безумоўна, ён ведае, што ўсё гэта робіцца знарок, каб паказаць гаспадару сваю стараннасць, і калі конь, цяжка дыхаючы і ўздрыгваючы вуснамі, спыняецца побач з ім, гаспадар моўчкі выцінае яго кіем па рэбрах. Гэта дзейнічае. Але чым даўжэй цягнецца дзень, тым часцей гаспадар «уздзейнічае» на Юсевага каня сваім кійком. Аднак усё адно той узорвае за дзень менш, чым ягоныя ўласныя коні. Адпрацовачныя дні, асабліва адпрацоўка з канём, шмат крыві псуюць і гаспадару, і торпару.

Каб пазбегнуць ранішніх пакут, шмат якія торпары напярэдадні адпрацовачнага дня прыязджалі начаваць у гаспадарскую сялібу. Але Янэ гэта не дапамагло. Ён паспрабаваў зрабіць так аднойчы, калі назаўтра а другой гадзіне ўранні трэба было пачынаць мяць лён, аднак так і не заснуў ні на хвіліну, а палове першай устаў ды ў шале перагнаў гадзіннік на паўтары гадзіны наперад, разбудзіўшы ўсіх. Відавочна, што чалавечы характар заўсёды саступае чалавечым слабасцям і звычкам. Янэ таксама падпарадкоўваўся сваёй звычцы засынаць толькі дома і толькі побач з Рыйнай. Нягледзячы на ўсе цяжкасці супольнага жыцця, на ўсе сваркі і звадкі, на ўсе калючыя дробязі побыту, Янэ штовечар абдымаў сваю Рыйну за шыю, паляпваў яе па плячах, зноў абдымаў і ціскаў – так-так, гэта ён рабіў кожны вечар – і толькі пасля таго мог заснуць. Ён болей ніколі не хадзіў начаваць у гаспадарскую сялібу, а калі ўранні трэба было ісці мяць лён, ён падымаўся а першай гадзіне ночы і, паклаўшы на плячо цяжкую мяліцу, ішоў у непрагляднай асенняй цемрадзі па непраходнай ад гразі асенняй дарозе на працу.

Дні апрацоўкі льну былі, напэўна, самымі нялёгкімі днямі года. Працавалі навыперадкі; лён мялі ў сушылцы з дзвюх гадзін ночы і да самага світання, а ў перапынках атрымлівалі па чарцы гарэлкі. Потым снедалі і, прыхапіўшы торбачкі з харчамі, ішлі ў лес нарыхтоўваць дровы, дзе працавалі ўжо дацямна.

Так працавалі людзі ў тыя самыя шчаслівыя дзесяцігоддзі, калі матэрыяльны і духоўны прагрэс дасягнуў поўначы і рабіў гіганцкія крокі сярод нашага маленькага «ядлаўцовага» народа, які баяўся Бога і шчыра любіў свайго вялікага ласкавага цара-валадара.

Узімку Янэ Тойвала грунтоўна заняўся перавозкаю паперы. Гэта прыносіла сякія-такія грошы; здаралася, што пасля двухдзённай паездкі ў кашалі заводзілася больш за дзесяць марак. Не ўсе грошы былі толькі ад перавозкі паперы, частку прыбытку даваў гандаль маслам. Гэтыя грошы мелі адну асаблівасць: яны знікалі невядома куды. Наўрад ці можна сказаць, што жыць стала лепей, чым раней. Цёмныя бакі перавозу паперы былі навідавоку, але Янэ Тойвала не хацеў заўважаць іх. Конь схуднеў да касцей і знясілеў, ад чаго кіёк гаспадара сустракаўся з конскай спінаю часцей, чым на ворыве. І гной цяпер даволі часта заставаўся ў хляве, карове на подсцілку ішла салома, бо не было часу схадзіць у лес па яловыя лапкі.

Так яно і было, але дзесяцімаркавая паперка ўпарта вабіла да новых паездак. Усё часцей здаралася так, што з самага рання ён падаваўся ў Тамперэ і вяртаўся адтуль позна ўвечары. Хтосьці паспеў ахрысціць яго Папяровым Янэ, бо не менш як два разы на тыдні яго бачылі каля складоў папяровай фабрыкі ў Куўскоскі. А калі аднавяскоўцу што-небудзь патрабавалася, яму казалі:

– Трэба схадзіць у Тойвалу, і Янэ прывязе тое, што трэба, з Тамперэ, калі будзе там з папераю.

А потым здарылася тая няшчасная паездка.

Янэ купіў два з паловай літры гарэлкі, з іх паўлітра для сябе самога. Было марозна, ногі і твар схаладзелі, конь заінеў. На паўдарозе Янэ зрабіў першы глыток, і тут пачала спраўджвацца прымаўка пра тое, што адбудзецца, калі ўвязне адзін мезены пальчык. Да вёскі ён дабраўся ўжо на добрым падпітку і завярнуў да заказчыкаў, каб раздаць гарэлку. Янэ добра пачаў, запатрабаваўся працяг, пагатоў ён і не спяшаўся. Праседзеў у суседа амаль да поўначы, раз-пораз сварыўся з гаспадарамі і зноў мірыўся. А тут падчас адной такой звадкі гаспадыня пад’юдзіла яго тым, што Рыйна ўпотай прадае хлеб, а ён нічога і не ведае. Вядома, Янэ даўно празнаў пра тыя жончыны штукарствы, але тут яго зачапіла. Не ведаючы, як уесці бабу, каб не задзірала нос надта высока, Янэ папрасіў прадаць яму кішэнны гадзіннік, які вісеў на аконнай раме. Сусед быў не супраць, абы далі добрую цану. Аб цане хутка дамовіліся, і Янэ накіраваўся дамоў, маючы ў кішэні гадзіннік і паўтары маркі. А ў душы шалеў стары Пеньямі Нікіля.