Праведная галеча

Уранні Рыйне зрабілася так дрэнна, што Юха мусіў прыпадымаць яе, каб хворая магла піць прыгатаванае зелле. Жанчына не хацела нічога, аднак Юха пераканаў яе зрабіць тры глыткі, з чым яна і справілася цераз сілу. Але яе тут жа званітавала так моцна, што не сканала яна проста цудам. У глыбіні Юхавай душы ажыло нейкае надзвычай пяшчотнае пачуццё, быцам ён катаваў нейкую малую безабаронную істоту. Нічога добрага з ягонага лекавання не атрымалася. Жанчына вадзіла рукой па тым месцы, дзе ўгняздзіўся боль, Юха падняў коўдру і ўбачыў, што хворая сыходзіць крывёю – такі моцны быў крывацёк. Юха паспрабаваў хоць чым-небудзь дапамагчы, але Рыйна слабым голасам папрасіла: «Не трэба». Юха апусціў коўдру.

Гэта былі яе апошнія словы. Пасля таго яна страціла прытомнасць і больш ужо не апрытомнела, хоць жыццё яшчэ цеплілася да самага вечара. Бацька з трыма дзецьмі ў старой хаце некалькі гадзін чакаў матчынага скону. Час ад часу хто-небудзь адыходзіў, сядаў перадыхнуць, а потым зноў падыходзіў да ложка той, што памірала. Нарэшце пачуўся апошні ўздых. Рыйна Тойвала заснула сном мёртвых, Рыйна – тая кабеціна, якая ў жыцці была дрэннаю служкаю і нават яшчэ болей нягеглаю гаспадыняй торпа, але яна трапіла на наканаванае ёй месца, каб выканаць сваё прызначэнне і нарадзіць шмат дзяцей чалавечых. Яна была нікчэмнаю істотай, але дзеці моцна рыдалі, калі яна памерла.

Гэтая смерць страшэнна ўразіла Юху. Яна нечым напомніла яму смерць маці ў далёкім чужым краі. Такая адчужанасць ад любых мясцін вярэдзіла Юхавы думкі на працягу ўсёй першай часткі жыцця, і толькі цяпер, гледзячы на рыданне дзяцей, ён зразумеў, што ягоны дом тут. Міжволі слёзы набягалі на вочы.

Здаецца, што смерць жонкі, з якой муж пражыў шмат гадоў, вырывае штосьці нябачнае, але глыбока ўкаранёнае ва ўсю ягоную істоту. А гэта заўсёды балюча, нягледзячы на стасункі, якія былі між імі на працягу супольнага жыцця. Вельмі часта такое жыццё стаецца для абаіх суцэльнаю пакутай, але яны самі таго і не заўважаюць. У такіх выпадках смерць аднаго з іх азначае вызваленне для другога, асабліва калі той, хто застаецца жыць, быў натурай грубаю, і ён не хавае радасці ад таго. Але шмат хто разам з тым адчувае і горкі смутак ад такога «вызвалення», а гэтая горыч атручвае палёгку. І шмат у каго спусцелае месца ад вырваных каранёў запаўняецца прыродна падсвядомай любоўю да дзяцей, яна замяняе горыч страты і прыносіць толькі чыстае светлае пачуццё. Тое ж адбылося і з Юхам Тойвалам.

У дзень смерці Рыйны і ў наступныя дні на душы ў Юхі панавала ціхая сугучнасць з навакольным светам, такое пачуццё было ў яго толькі той далёкай ноччу, калі ён упэўніўся, што атрымае Рыйну. Ён не ўшчуваў дзяцей, а займаўся імі, нібы клапатлівая квактуха. Цяпер у ягоным жыцці было штосьці святочнае. Усе заблытаныя справы з торпам забыліся. Усе трывогі і турботы пакінулі яго; няма чаго палохацца гругана, які наклікае бяду, калі ў хаце адпяваюць нябожчыка. А калі чалавека, які страціў жонку і застаўся з дзецьмі на руках, пагоняць з торпа, дык і што з таго? Можа, гэта трэба расцэньваць не як удар лёсу, а як вялікую яго міласэрнасць, ад чаго не ўзнікне намеру пашкуматаць на кавалкі бліжняга свайго. Раней Юха баяўся, што гаспадар угневаецца за неадпрацаваныя дні, але цяпер ён забыўся на свае страхі і пайшоў да гаспадара пагутарыць аб сваіх цяжкасцях: не было грошай на хаўтуры. І гаспадар даў – Юха ў тым і не сумняваўся, – бо хто ж адмовіць чалавеку, у якога памерла жонка? Усё складвалася найлепшым чынам. Навошта яму цяпер той конь? Цяпер карова лепей за ўсё: малака дае досыць, хлеба цяпер хапае, тым больш што адным едаком – дый прадаўцом – стала меней. Напэўна, і Хілту хутка куды-небудзь уладкуецца, і застанецца ён толькі з малымі – Лемпі ды Марці. І вядома ж, усё пойдзе добра. Далёка-далёка засталіся тыя страхі, ад якіх Юха так пакутаваў тады, седзячы каля дарогі цераз верасовую пустку. Часам ён спрабаваў нават заспяваць які-небудзь псалом.

Змяніліся нават жыццёвыя драбніцы. Раней, калі кабеты з аддаленых суседніх хутароў прыходзілі ў Тойвалу, Юха сустракаў іх непрыветна, бо лічыў іх шкоднымі для гаспадаркі: яны толькі сядзелі, мянцілі языкамі, бясконца пілі каву ды яшчэ крадком маглі прыхапіць з сабою ладны пакуначак, каб потым дома ўдосталь пасмакаваць здабыты няправедным шляхам духмяны напой. А цяпер давялося прасіць гэтых самых баб абмыць нябожчыцу і пакласці яе ў дамавіну. І Юха нават радаваўся, што яны не адмовіліся і прыйшлі на дапамогу. Спачатку ўсё было вельмі сур’ёзна і з належнай жалобаю, а потым, калі цела абмылі і перанеслі ў пуню, бабы замалацілі языкамі і ледзь тут жа не ажанілі Юху зноў. А калі жанчыны пайшлі, на душы ў яго стала пуста і прыкра. Заставалася толькі пахаваць жончына цела…