Русалкі клічуць

– Пра яе мала хто ведае. Мастачка-самавук. Яркія фарбы, спрошчаная тэхніка, двухмернае вымярэнне. Я ў вас знайшоў «Сусветную энцыклапедыю наіўнага мастацтва», міжнароднае выданне. Русо, Пірасмані, а ад нас – Кіш. Уяўляеш, які гонар? Адзіная прадстаўніца сваёй краіны. Калі б не яна, мо Беларусь бы і не згадалі.

– Мабыць, гэта і ёсць сусветная справядлівасць. Мне заўжды было цікава, як гэта. Як не памерла памяць пратаго ж Каліноўскага, хаця згадкі праягохавалі. Ці, наадварот, як выкрывалася, і неаднойчы, пра таго, каго абагаўлялі, што ён кат. Ці вось гэтая Кіш: ты казаў, што пры жыцці яна амаль жабравала, а цяпер застанецца навечна ў памяці. Мо справядлівасць жыве недзе там, насуперак зямному.

– Толькі не параўноўвай Кіш з Ван Гогам, добра? Не люблю гэтага. Яна, у адрозненне ад яго, прадала шмат сваіх прац. За гэта і харчавалася. Дарэчы, мы на месцы.

Маленькая хатка на самым узлеску. Вёска – далей: і там нікога не бачна, толькі раз-пораз забрэша сабака ці закрычыць певень.

Двор з цвёрдаю, утаптанай тысячамі крокаў зямлёй і чорным, як хлебная скарынка, будынкам.

– Добры дзень у хату, – Алесь загаманіў так, як таго, здавалася, вымагалі абставіны: быццам перайшоў на замежную мову. – Ці ёсць хто?

У прахалодным прыцемку на ложку нешта заварушылася, і з-пад покрыўкі з’явілася старая:

– Ай, мае дзетачкі, заснула, што і не чула. Тут я, тут. Ліза павіталася, а Алесь падвысіў голас:

– Мы даследчыкі. Можна задаць вам некалькі пытанняў?

Бабулька хуценька запраўляла валасы пад хустку, нібыта хавала смецце ад гасцей, ды разгладжвала кофту і спадніцу, скамечаныя пасля дзённага сну. Ліза адвярнулася, каб не перашкаджаць, і разглядала хату. На сценах – сямейныя здымкі. Малады салдат. Жаніх з нявестаю. Далей – муж з жонкаю, яшчэдалей – двоедзетак, а вышэй – дзве дарослыя прыгожыя жанчыны. Кароткі змест тутэйшага жыцця.

На другім ложку – стос з трох падушак, зацягнуты, бы павуціннем, пажаўцелымі самаробнымі карункамі.

– То вы прыселі б, нахадзіліся, пэўна. А чым жа вас пачаставаць?

На стале – талерка і шклянка, у пластыкавай хлебніцы – кавалак батона. На паліцах за шклом – пакецікі з грэчкай і рысам, побач з шафай трасецца ад старасці лядоўня.

– Ну што вы, якія пачастункі. Ці жыла тут у вас мастачка Алена Кіш?

– А нашто вам яна?

– Кажу ж, мы даследчыкі. Вывучаем народнае мастацтва. Знайшлі артыкул, дзе згадваецца, што жыла яна ў вашай вёсцы.

– Так, жыла. Не жыла, а прыжывала – сваёй хаты ў яе, гаротнай, не было.

Бабулька ўсё ж паставіла чайнік на старую газавую пліту.

Печ тут, вядома, даўно не палілі.

– Гэта мы ў госці, і без пачастункаў. Скажыце, калі ласка, дзе ў вас крама, я хутка збегаю па салодкае да гарбаты, – Лізе стала няёмка, што патурбавалі старую.

– Няма крамы, зачынілася. Раз на тыдзень прыязджае машына з прадуктамі, але тое паслязаўтра будзе. А ў мяне яблычкі ёсць.

І дала Лізе два падвялыя, мяккія, бы клубочкі.

– Во якія! Не глядзіце, што зморшчаныя. Салодкія!

– Раскажыце пра яе, што памятаеце, – да стала падсеў Алесь.

Бабулька зняла з паліцы тры кубкі – сінія з залатымі ўзорамі, засыпала ў заварнічак чорную гарбату.

– Ды нямашака чаго расказваць. Жыла пасля вайны, малявала для жанок па замове. Толькі мала было замоў. Бо ўсе на крамное глядзець пачалі.

– Калі верыць згадцы, якую мы знайшлі, яна жыла тут якраз перад сваёй смерцю. Памятаеце пра гэта штонебудзь?

– Не хочу пра смерць казаць. Дрэнная смерць, – бабулька падціснула вусны і адвярнулася.

Цішыню перарэзаў посвіст чайніка, і Ліза падхапілася, каб самой хутчэй разліць кіпень. Алесь адкусіў яблык і пахваліў:

– Добры яблык, смачны. Можа, у вас захавалася тое, што Алена малявала? Я б заплаціў грошы. Ці ведаеце, у каго тут захавалася?

– То вы на вёсцы ў старых пашукайце, – старая кінула цукар у кубак. – Магчыма, у каго і ёсць.

– Дзякуй за параду і пачастунак. Сапраўды, прабягуся па хатах. Ліза, ты мяне пачакай, бачу, што стамілася за дарогу, – і бразнуў дзвярыма.

Ліза ўзрадавалася, што яепакінулі тут: сядзець у маленькай драўлянай хаце было ўтульна і спакойна. Увесь клопат свету застаўся недзе далёка.

– Вы першыя, хто ў мяне пра Алену пытае. Хіба яе за мастачку прызналі?

– Алесь пра гэта больш ведае. Казаў, выставы ладзяць.

А як жа вы адна тут жывяце?

– Бач жа, выставы! Як бы яна парадавалася, гаротніца. А я не адна, не адна, унучачка. Мяне суседка даглядае, дапамагае. Дочкі ў горадзе, наведваюць часам, але ў іх свае справы, свае сем’і, навошта я ім перашкаджаць буду. То ты не сумуй, бо бачу, што вочкі мокранькія. Шкадуеш мяне? Кінь дурное.

Ліза ўсміхнулася і адкусіла яблык. І сапраўды, салодкі.

– Не знойдзе твой Алесь там нічога. Бо мода на маляваныя дываны яшчэ тады мінула, іх са сцен паздымалі ды хто ў мяхі, хто ў анучы перарабіў – нашто ж палатну прападаць. А ты сама чаго такая змарнелая? Пэўна, праца ў горадзе душыць. То ты давай да мяне, калі сваёй бабулі няма. У нас тут і лес, і возера. Толькі ў возеры русалкі, да Сёмухі купацца нельга. Вось і засмяялася!

Звонку пачуліся галасы – Ліза выйшла і ўбачыла, як Алесь тлумачыць нешта не старой яшчэ жанчыне.

– А вы ёй хто?