Шежірем сыр шертсе

Біра бгін з олымыз з аузымыза жетіп отыран туелсіз мемлекетпіз. Онымыза да аттай 20 жылдан асып бара жатыр. Тау ктерген Толаайдай толып жатан лемге танымал алым, мамандарымыз да бар. дайа шкір, жоарыда айтып кеткендей, бл туралы зерттеушілеріміз инемен ды азандай ебектеніп, бал арасындай тірнектеп жинап, алдырып кеткен мліметтер мен деректер де жо емес, сыырлаан кне срелерде ша басып жатса да бар. Жасылап іздесек ондай деректер табылары аны. Сондытан тегімізді тарихын тптианынан бгініне дейін асыпай атарып, жазып шыуа енді шамамыз жетпейді емес, жетеді. Бл туралы азір білмесек, енді ашан білмекпіз, ендігі ндемегенімізге не жоры дейміз?

лбетте, тарихымызды ріден, тереінен зерттеп білер кезіміз жеткенімен мны біз бір улетті шежіресімен айтып та, жазып та бітіре алмайтындыымыз айын. азатыымыза атысты мліметтерді отанды дерек кздерінен ана емес, аза хандыы рылмастан брыны кне араб, ытай тіліндегі тарихи жаттардан да іздестіріп, арай отырып, табылан материалдарды басын рап, іріктеп, аударып, жинатап, ылыми трыдан жан-жаты негіздеп, тередетіп жазып шыу бір емес, бірнеше ылыми институттар мен басалалы алымдар жне лкен ылыми кеестер бас осан мемлекеттік комиссия жмысымен шешілуі тиіс шара екендігі аны. Ал бізді олымыздан келері – бар тапан-таянан малматтарымыза сйене отырып, кпшілікке, мінберге мінген билік пен ресми ылыми орындара тек ой салып, трткі болу.

Тексіз болысы келмей кезінде осы таырыпа алам сйкеуге мтыландарды бірі зімізді кпшілікке танымал лкен аын, жазушымыз, лингвист-зерттеушіміз Олжас Слейменов. Біра «Аз и Я» сияты тере мазмнды, жаан елдері мен тркі лемін др сілкіндірген тарихи-лингвистикалы сараптама, зерттеу ебегімен йгілі болан дарынды аын, жазушымызды «аза» сзіне байланысты асыыс, стірт айтылан пікірлері мен байламдары таалдырады.

Ол «аза» атауын халымызды кне жыр-дастандарында, трмыс-тіршілігінде, ауыз-екі сз саптауында жиі айтылып жрген «оыр азым», «аз дауыстым», «аылдаан алты азым» сияты эпитет, метафора, тееулермен байланыстыра арайды. Сйте келе, бл сздерді тілімізде жиі олданылуы тегін емес, «аза» сзіні этимологиясы осындаы «аз» сзіні астарында жатыр дегенге біра апарады.

Осы ойын рлі-берлі екшей келе, «аза» атауы «аз а» яни «а аз» деген сз тіркесінен шыуы бден ммкін деп кесіп салады. рине бан келісе алмаймыз. Себебі тілімізде осы «аз» сзінен кем-кетік жері жо «арам», «лыным», «ботам», «арыстаным» дейтін зге сз тіркестері де толып жатыр емес пе. Оларды айтеміз? Мселен, алашысын алайы. Оны «арам келе жатыр», «ара адым жерде жатыр», «ара тамыр азапыз» деп трліше трлендіріп, ойнатып олданып жрген жопыз ба?

Халымыз адір ттан ататы аын, биіні бірін де осы сзбен астерлеп, ара бойлы азтуаным деп атап кеткен жо па? Тілімізде "аз"тбіріне негізделген бдан баса азбек, азкен деген есімдер, сондай-а аршыа, Бркіт, ралай сияты таы баса аншама адам аттары бар. Сарым, арыстаным, арлыашым атаулары да осы сияты тілімізде те жиі олданылып жрген сз тіркестері. Оларды аз сзімен салыстыра араса, одан арты болмаса, олы тсіп жатан тстарын крмейміз. Ендеше, халымызды ныспысын кезінде аз сзі секілді осы сздерді бірімен де атай салуымыз ммкін еді ой деген трткіл ой бастан шыпайды.

зііз ойлап кріізші, елімізді «азастан» емес, «арыстанстан», «сарстан» деп атаса алай болар еді, аыла сияр, кілге онар ма еді? лбетте, жо. Бдан шыар орытынды біреу-а. Кезінде тылсым табиатпен біте айнап, тілдесе, сырласа скен кшпелі халымыз ардатылары мен рметтілерін, сйіктілері мен сыйлыларын кнде кріп жрген сырттан жануар, стар атымен асататып, бейнелеп атаан. Біра лыс пен лт болып тарихи трыдан топтасар шата, олар з атауын с-жануар аты емес, згелер сияты оны раушы белді де беделді ру-тайпалар немесе солар бірлескен орта лыс атауынан алары аны. лт болып алыптасар кезде ай елді болмасын осы жолдан терін ылым мен тарих бізге длелдеп беріп келеді.

Ал ендігі бір зерттеушілеріміз бл терминді 15 асырды екінші жартысында, длірек айтар болса, 1456 жылы білхайыр хан билеген кшпелі збектерді «Кк ордасынан» з алдына ханды ру шін бір тнде дере кшіп, блініп кеткен Керей мен Жнібек слтандар бастаан ру-тайпалар атауыны ел аузында «ашатар» деп аталып кетуімен байланыстырысы келеді. Бл да аса исына келмейтін тжырым. Себебі жеке ханды рып, іргелі ел болуды асаан жрт з мемлекетін біреулерді аузынан кездейсо шыан алып-ашпа, жел сзбен орайластыра «аша» деп атай салуы ешбір сын ктермейтін жайт.

Осы ретте, аза тарихын алаш болып зерделеген зерттеушілерді бірі, орысты аты алты алаша мшр этнограф-алымы Семёнов-Тяньшанскийді (А.А.Семенов): «Бір жолы кштен (actus) бір халы, оны ат-атауын тудыруа болмайды»,– деген аталы пікіріне осылмаса болмайды.