Шежірем сыр шертсе

аза атауыны шыу тегіне ысаша болса да тоталып кеткесін, ендігі жерде Сол азаияны жрнаы–азаымны басын айта осып, бтіндеп, оны бгінгі лт, мемлекет дрежесіне жетерліктей етіп зіні тарих атты тай азанында сомдап шыаран леуметтік-саяси процесс барысы туралы айтпай кетпеске болмайды. Ол–аза хандыы жайлы гіме. аза тарихы аза хандыынсыз сыаржа дние іспеттес. йткені алай аза боланымызды білгеннен кейін, алай аза мемлекетін, алай оны алтын я бесігі–аза лтын ранымызды да білуіміз керек емес пе? Ендеше, гімемізді ендігі алтын арау, кміс азыы аза хандыы мен лтыны алыптасу процесі жайлы болма.

3 блім

ЛТТЫЫМНЫ ЛЫ БЕСІГІ – АЗА ХАНДЫЫМ

азаым тарихын білмейтін тексіз, жеті атасын білмейтін жетесіз емес. Біз кімбіз, айдан шыты, айда бара жатырмыз деген ежелден келе жатан ескі сауала рашан ежіктемей тура жауап бере алуымыз шін з шежіреміз туралы гімелемес брын алдымен азаымны асиетті арашаыраы, лтты мемлекеттілігімізді тыш белгісі – аза хандыыны рылуы жайлы айтып кетуді жн крдік.

Керей мен Жнібек слтандар бастаан кшпелі аза тайпаларына сайыпыран білхайыр хан басаран «Кк ордадан» блініп шыуа 1456–1457 жылдары ана ммкіндік туды. Бл шін олар Сыана аласы тірегіндегі «Ккашан» деген жерде мздай аруланан хан лшкеріні тас-тйін бекінген жоар онтайшысы з Темір скерінен обай, ойсырай жеіліп, лсіреп алан тсын тымды пайдаланып кетті.

Ешбір билеуші ешкімді ешашан ан-тгіссіз з еркімен босатып жібермесе керек. Сансыз кп жансыздары мен тышылары бар анйлы, айлакер білхайыр хан мен оны зге жатастары ос слтан мен оларды тірегіне топтаса бастаан жрт пиылын білмей алды деу сте иын. Олар білмеді емес, брыннан-а біліп келді. Біра іштен шыан жау жаман демекші, ан мен тегі бойынша йымдасып лгерген топты кшін сезінгендіктен олара ашытан-ашы арсы шыып, істі з олдарымен асындырып, насыра шаптырып алысы келмеді деп санаймыз. Кейін блар блініп, ауа кшкенде де «болар іс брібір болмай оймады» дегендей содарынан скер шыарып, умаандытары содан шыар деп ойлаймыз.

1456 жылы білхайыр ордасынан дере кшкен азатарды Моолстан ханы Есенба ша жая арсы алды. Не дос, не жау екендігін білмейтін мекенге азатарды й-шй жо баса-кктеп бара оймайтындыы, мндайда жер иесіні ашы аба танытатын келісімі керек екендігі бесенеден белгілі. йтпейінше бл – згені жерін басып алу, тартып алу, соыс деген сзбен парапар тсінік. Демек, бл – жоарыда алымдарымыз біліп айтып кеткендей, Керей, Жнібек слтандар мен Есенба хан арасында кшіп-ону мселесіне атысты ертеден-а елшілік жріп, брыннан-а екі жаты келісім-шарт жасалып, белгілі дайынды жмыстары боландыын, аза хандыын ру тосын емес, ілгеріден ойластырылан іргелі іс-шара екендігін аартады.

Бдан байайтынымыз аза хандыын ру бір кнні емес, талай асыр асалып, айтылып, талай би мен ксемдерді а арманына айналып келген іс екендігі. Батарына арай ол жоарыда аттары аталан ос слтанны уаытына дп келіп, соларды еншісіне тиген баянды іс болды. Бл дегенііз, таы да айталап айтамыз, аза атауымызды ашып-пысып жріп алан «аша» сзінен емес, ріден келе жатан сілі аза деген тп ныспымыздан алынан атау екендігін таы бір длелдеп кетер жай.

Есенба хан азатара жайлау шін батыс Жетісудан Шу, Талас зендеріні алабы мен озыбасы айматарын бліп берді. Тап осы жерде іргесі аланып, есесі ктерілген елге тыш рет «азатар» атауы олданыландыын біз 16 асырдаы тарихшы Уасифи деректемелерінен оып-біліп отырмыз.

лбетте, моолдара азатармен тсекте басы, тскейде малы осылан крші болу ниетіні астарында Дешті ыпша хандарымен жиі болып тратын басыншылы соыстарда оларды алан ретінде стаысы келген саяси сыр жатандыы да белгілі еді.

Бл ниетті баянды етуге Жніс слтан таа таласанда ос слтанны Есенбаны барынша олдап, олдарынан келгенше оан кмектескендігі, сйтіп араларында сенім мен досты арым-атынастар алыптасандыы з септігін тигізбей оймады.

Сыана шайасы мен азатарды Моолстан жаа тап осы 1456 жылдары дере кшкендіктері туралы 1983 жылы жары крген аза ССР тарихыны «Кне заманнан бгінге дейін» деп аталатын 2 томыны 188-бетінде де айтылады. Бл цифрлар белгілі ытайлы тарихшы, алым Ныымет Мыжанны 1987 жылы ытайды Шыжан аласында «азаты кне тарихы» деген атпен жары крген зерттеу ебегінде де тілге тиек етіледі. зімізді отанды жазушы, тарих зерттеушісі, кпшілікке танымал, ататы «Аласапыран» романдарыны авторы Мхтар Маауин де 1993 жылы «Жлдыз» жрналыны № 12 санында жары крген «аза тарихыны ліппесі» деген зерттеу мааласында, кейінірек баспадан басылып шыан «аза хандарыны мырнамасы» атты кітаптарында да осы датаа тоталады.