Шежірем сыр шертсе

Біра бірер жыл болмай науастанып, дниеден айтан со ханды тізгіні енді немере інісі Жнібекке тиеді. Жнібек оны лаап аты, ал шын есімі–бу Саид еді. Халы рметтеп оны кезінде з-Жнібек деп те атаан. Бл хандарды тегін таратар болса, ары бабалары–Шыыс хан, одан–Жошы, одан–Тоай-Темір, одан–з-Темір, одан–ожа, одан–Бділ, одан–ататы рыс (Орыс) хан. Оны 7 лыны лкені–Тотаия хан, ортаншысы–йыршы хан болса, Тотаиядан–Болат хан, одан–Керей хан, ал йыршы ханнан–Бара хан, одан барып–Жнібек хан дниеге келді. Сйтіп блар шінші атадан табысатын туыстар еді. аза хандыы халыаралы аренада тыш рет ел, мемлекет болып тап осы хан жргізген шебер дипломатияны арасында ана танылып, алыптасты, кшейді.

15 асырды 70 жылдары Шыыс Дешті ыпшаы шін жргізілген соыстар салдарынан азатарды шекарасы бірде кеіп, бірде тарылып отыран. йтсе де, ыпша, найман, алы, керейіттер сияты жаа этникалы топтарды збей осылып отыруына байланысты халыны саны молайып, ныая берді. Кейінгі жорытарында этникалы жеріміз деп санайтын Сырдария бойындаы Отырар, Соза, Сауран, Сыана, Тркістан алаларын здеріне аратты. 80–90 жылдары азаты шінші ханы Керейлы Брынды ханны кезінде де бл алалар шін соыс толастамады. азатарды Дешті ыпша жеріне иелік етуі ныая тсті. аза хандыы з рамындаы тайпаларды этникалы жерлерін 16 асырды басында шамалы уаыт билік еткен Жнібекті лкен лы діктен кейін таа отыран азаты бесінші ханы асымны дарынды, креген басшылыыны арасында тгелге дерлік айтарып алды. Сйтіп шекарасын батысындаы Жайытан отстік-батысында Сырдария жаалауларына дейін созып, солтстігінде лытау мен Балаштан рі асырып жіберді де, отстік-шыысында Жетісуды Шу, Талас, аратал, Іле зендері алабын зіне баындырды.

аза хандыыны шекарасы барынша кеейіп, мейлінше кшейген, халы мамыражай мір кешкен кезі азаты осы креген, аылды, шебер дипломат, дарынды да батыл скери олбасшы асым ханы билік еткен тста болды. Деректер оны кезінде азатар саны 1 миллионнан асып жыыланын айтады. Ол тек соыстар жргізумен ана шектеліп алмай, ел амы шін басару, за, сот жйесін жетілдіру масатында трлі реформалар енгізгені белгілі. йгілі «асым ханны аса жолы» дейтін мірді трлі жатарын амтитын задар жиынтыы сол кезде шыты. Ханды зін бірттас мемлекет деп, халы зін толыанды лт деп тап осы кезден сезіне бастады.

Біра асым ханнан кейін аза хандыында лдырау кезеі басталды. Слтандарды билікке таласан алауыздыы салдарынан 1523 жылы та мрагері Мамаш хан мерт болды. Билік асымны немересі Таир хана ауысанымен ол етек алып кеткен алауыздыты тотата алмады. Ноай Ордасымен араатынасын шиеленістіріп алып, ішкі билік жадайын одан рі асындыра тсті. Осы кезде жеке басыны аталдыынан жбір крген кпшілік, жыылан стіне ждыры дегендей, оны тастап кше бастады. Нтижесінде Таир хан хандытаы стемдігінен айрылып, Жетісуды ана иемденіп алды. Онда да з билігін сатап алу шін жеріне кзалартуын тотатпаан збек Слтан Саидхан мен ырыз манаптарымен немі соысумен болды.

аза хандыыны жадайы 16 асырды екінші жартысында Аназар хан (1538–1580) билік еткен кезеде ана оала бастады. Оны тыр дипломатия мен жігерлі имылдарыны нтижесінде ханды саяси жаынан айта ркендей бастады. Жайыты сол жаалауындаы толып жатан кшпелі ру-тайпаларды зіне баындырып, Жетісу мен Тянь-Шаньа кз тігуін тотатпаан моолстан ханы бд ар-Рашидке, Жетісуды шыысынан ауіп тндірген ойрат алматарына тойтарыс берді. Кршілес орыс мемлекетімен саяси жне экономикалы байланысын жандандыра тсті. Орта Азия халытарымен бейбіт экономикалы-сауда атынастарын одан рі кшейтті. Нтижесінде халыты хал-ауалы, трмыс жадайы едуір жасара тсіп, слтандарды ішкі алауызды, ырысы бсесіді.

Бл тымды саясатты ханды шін аса тиімділігін Аназар ханнан кейін жасы тсінген Туекел хан болды. 1583 жылы иын да болса, ел оранысы шін аса ажеттігін тсініп, Бхармен арадаы келісім-шартты бзып, Сырдария бойындаы брыны аза алалары мен Ташкентті басып алып, зіне аратты. Ресеймен ода руа кшін салды. Осыан байланысты Мскеудегі Ораз-Мхаммедті орнына аманата лы Хсайынды алдыруа дейін барды. Нтижесінде орыстар скери кшпен кмек крсетіп отырды. Орта Азия мемлекеттеріне ыпал-серін кшейту масатында 1598 жылы Самархан мен Бхараа жасаан жорыында атты жараланып айтыс боланнан кейін, таа інісі Шыайлы Есімхан (1598–1645) отырды.

Соыс, шайастарда немі ерлігімен айрыша кзге тсетін оны халы рметпен «Есегей бойлы ер Есім» атап кетті. Ол Бхармен жасалан бейбіт келісім-шартты нтижесінде Сырдария алалары мен Ташкентті біржолата аза хандыына аратып, отстігіндегі маызды сауда-олнер орталытарын зіне баындырды. Осы креген саясатыны нтижесінде экономикалы сауда-сатты атынастары шін аса маызды Ташкент аласы мен оны атырабы 200 жыл бойы аза хандарыны билігінде болды. аза хандыына немі ауіп тндіруші ойрат алматарын тойтарып отырды. Бейбіт атар мір сру шін аза-ырыз ынтымаын ныайтуа барынша кш салды.