Шежірем сыр шертсе

Осындай хандар мен слтандар арасында орын алан бірін-бірі мойындаысы, бір-біріне баынысы келмеген алтыбаан алауызды салдарынан азатар 1723 жылы басталан жоарлар шапыншылыына бір кісідей йымдасып, жеткілікті дайындала алмады. Нтижесінде рыстарда жауа арсылы крсете алмай, сті-стіне ирай жеілді. 1724–25 жылдары Тркістан мен Ташкент алалары таландалды. «лы жз» тгелдей жоарларды ол астында алды. алан азатар Орта Азия мен батыса, Ембі, Елек, Жайы зендері алабына жки ашты.

скери шыын былай трсын, онтайшыларды анйлы злым рекеттеріне шыдамай беталды босан бейбіт халы, аштытан азып-тозып, атты шыына шырады. Бл ырынды оиа тариха «Атабан шбырынды, алакл слама» деген айылы, асіретті атпен енді. Естіген жанны жрегін ауыртып, жанын сырыратар «аратауды басынан кш келеді, кшкен сайын бір тайла бос келеді» деген "Елімай" жырыны зарлы жолдары да жрт аузында сол злматты жылдары туды.

Халыты штен біріндей млшерін алып кеткен осы жне сол кездегі зге де соыс шыындары лтымызды кейінгі демографиялы есеп санына айтусыз лкен зиян тигізгені аны. Хан, слтандарды сол кездегі бір ана зімшіл алтыбаан алауыз рекеттері салдарынан енді ана лт болып алыптасып келе жатан ттастай бір халы ойламаан жерден осылай біржолата жойылып кетер ауіп-атерге тап болды. Халы бл атерден 1729 жылы лкен жиында здері треден дарабоз етіп сайлаан кіші жз ханы білайыр мен арадан скербасы етіп тадаан кіші жз батыры табын Бкенбай ерді Балаш кліні отстігіндегі Итішпес клшігіні маында, Бланты зеніні бойындаы арасиыр деген жерде алаш йымдаса жргізген шайасынан кейін тылды.

Жан беріп, жан алысан ырын рыста азатар асан ерлікті лгісін танытып, жоарларды ойсырата жеді. алматар атты ырына шырап, аырай ашан сол рыс кейін тариха йгілі «Аыраай шайасы» деген атпен енді. Дала да кейін сол атты иемденіп, «Аыраай» аталып кетті. Біра «Аыраай шайасындаы» бір кінішті жайт–жау олыны біразы ырылып, алан 30 мыы аырай ашанда оларды біржолата жойып жібергісі келіп, скербасы білайыр арттарынан кшелей уанда зге слтан, хандар "олжеткен жеісімен арамызда абыройын асырып, стемдік алып кетер" деп орып, олдамай орындарында алып ойандытары. згелерден зап кеткен білайыр хан егер жау брылып айта шапса здерін жазым етерін тсініп, ащы кінішін баса алмай тотааны белгілі. айта шапан жау жаман демекші, сол 30 мы ол кейін толыып келіп айта рыс салып, талай ыршын, боздатарды обалына алатындыын алып ойан кей кп сол ст білгілері де келмеді.

Бл лкен билікке мтылан ткаппар скербасы ханны да масатына жете алмай алаш анаты айрылып, пшайман болып алан сті еді. Ал алматарды Жезазан маындаы таы бір обай жеілген жері мен зен алабы «алмаыран» деген атау алды. Бл шайастардан кейін аза жерін жаудан толы азат ету кезеі басталды.

Бл азатты соысы барысында лкен геосаясат станан крші Орыс мемлекеті бар ниетімен азатар жаында боланы рас. Олар кпе тсындаы аза еліні кшті мемлекетке айналанын аламаса да азатарды даланы зге кшпенді тайпалары тарапынан жиі-жиі болып тратын сойан шабуылдардан орану шін алан ретінде стаысы келіп, беттерінен апай, олармен келіссздер жргізуге ыыласпен кіріскендері аны. Алайда, сол кездері билік еткен орыс патшасы Анна Ионовна кезінде дала елдеріне кз тіккен 1 Пётр сиетімен бл саясатын барып тран жымысы, йтырылыпен жргізді. Оны азатара там-тмдап берген кмектері мардымсыз болып, халыты алыптасан ауыр саяси-экономиялы тыырытан алып шыа алмады. Сйтіп бл азатарды тбі орыстара амалсыз бодандыа кіруге мжбрлейтін жайсыз келісім-шарт жасауа итермеледі.

лбетте боданды емес, ойларында тек одатасу ниеті бар мндай келісім-шарт жасауа алдымен орыстармен шекаралас жатан кіші жз ханы білайырды мтыланы рас. Біржолата жойып жіберер зор аупі бар жойын жоар шапыншылыымен кресте орыс патшасына ара сйемей болмайтындыын, л-ауаттарын да дай осан кршісімен бейбіт сауда-сатты жргізбей ктере алмайтындытарын ол жасы тсінген. Ханны бл саясатын осыан дейін кімге баынарларын білмей азып-тозып, бей-берекеті кеткен, артында алы жрты бар біраз би, батырлар да олдап шыа келді.