Шежірем сыр шертсе

Мны брі жрт пен жеке дара билеуді кксеген хандар арасында тсінбеушілік пен толу туызып, лкен хандыты іргетасын шайалтар жайсыз жайлара алып келгені аны. Алайда, Аллаа шкіршілік айтамыз, мемлекеттігімізді саталудан сатап, ханды билігін бір ол мен бір нотада стап алуа бар кшін салып тырысан креген хандар мен халы арасынан шыып, бірлікке шаыран Бар сияты айтулы би, жыраулар табылмай алан жо. Барды елге ой салып, бірлікке шаыран "Керей айда барасы?!" деген ататы жыр-декларациясы осы кезде туан еді.

Сонымен білайыр хан аза тауып, білммбет хан айтыс боланнан со, азаты бір жаы жоар, бір жаы орыс – екі отты арасынан оны елдігі мен мемлекеттігін аман сатап алып шыуа бар аыл-айласын салып, кп рекеттеніп, тырысандарды ішінде Абылайдан ткен зге сыла хан болмады. Азан шаырып ойан аты білманср болып саналатын ол 15 жасында білайыр ханны жоарлара арсы лт-азатты кресінде жауа атасыны атымен "Абылайлап" атойлап шапан жанкешті ерлігі шін жрт арасында Абылай аталып кеткен еді. аза хандыы сол кездері, дайа шкір, тап осы дарынды, саясаткер, аылды ханны білгір имылдарыны арасында мемлекеттігін жоалтып, ыдырап кетпей, таы бір зобала кйреуден аман алды. йткенмен мндай ауіп-атер аза хандыыны басынан оны аырына дейін бір сейілмей ойды.

Блай дейтін себебіміз, 1756–58 жылдары Цин империясыны манчжур-ытайлары 90 мыа жетерлік лкен скер шыарып, здеріне шабуылдап оймай жрген жоарларды тптиянына дейін тк алдырмай, біржолата ырып салып, аза шекарарасына жаын келіп оныстана бастаанда да Абылайа осы орыс аюы мен ытай айдаарыны арасында жан сатап алу шін таы да не бір дипломатиялы айла-рекеттерге барып, жанкешті саясат жргізуге тура келді. Екі бірдей кшті жауа арсы кресте ол Ресей патшалыына ара сйеп, онымен одатас болды, ал одан ызар кргенде ытай жаына арай аырын ойысып отырды. Сйтіп жоарларды кебін киіп ырылып, елдігі мен мемлекеттігінен айрылып, тарих аренасынан біржолата жоалып кетпеуі шін кп рекет етті.

Абылайды бл іспеттес зге тірліктерін тгел тізіп айтып жатпаса та билік пен мемлекетаралы арым-атынас шін зілмей жріп жатан осындай ым-уат, жан беріп, жан алысан, ызу саяси істер барысында оны з жртыны экономикалы хал-ауалы мен трмыс жадайын да олдан шыарып, мыт алдырып алмаанын айта кету керек секілді.

Ел бірлігін стап, мемлекет уаты мен оны ораныс кшін сатап алу шін крші елдермен сауда-сатты атынастарын збей жргізіп, дамыта беру аса маызды іс екенін жасы тсінген ол кршілес елдермен трлі сауда-сатты келісім-шарттарын жасап, жаа керуен жолдарын ашты. Оларды ауіпсіздігін амтамасыз етіп, саудагерлерге біраз жеілдіктер беруге барынша тырысты. Брін бірдей тппіштеп айта бермесек те соларды бірі ел солай атап кеткен йгілі "Абылай жолы" еді.

Бл турасында бізге аза Совет энциклопедиясы: "18 асырды орта шенінде Абылай хан белгілеген сауда-керуен жолы. азіргі Семей обл., Абай ауд-ны батысынан басталады. Шыыс тауын бктерлеп, Ертіс зеніні сол жаын бойлай, шыыса арай созылып жатан бл жолды халы "Хан жолы" деп атайды. Ел аузында оны "Шады жол" деген де аты бар",-деп баяндап береді (Алматы. 1972 ж. 1 т. 36 б.).

Халы да, тарихы да хандар мен би, батырлар бас осан лкен рылтай жиылысында боз биені стіне шомылдырып, а киізге ктеріп, лы хандыты лкен ханы етіп сайлаан соы хандарыны бірі Абылайды елі шін сіірген осындай ерен ебегін осы кнге дейін еш мытпа емес.

Абылайдан кейін Ули слтан (1781–1819) тек «Орта жзді» биледі. 1783–1787 жылдары а патша мен олармен ауызжаласан хан-слтандара арсы трмыс-халдері нашарлап, наразылыы кшейген «Кіші жз» азатарыны 14 жыла созылан (1783–1797) Сырым Датов бастаан лт-азатты ктерілісі бр ете алды.

Ктеріліс аяталаннан кейін аратай, Жантре сияты слтандарды арасында айтадан таа талас басталды. Соны салдарынан бейбіт ауылдара шабуыл жасау, оларды малын айдап кету, барымта, кісі лтіру кбейіп кетті. Жыылан стіне ждыры дегендей, Жайы казактарыны да анйлы тонаушылы рекеттері жиілей берді. Бл 1795–1796 жылы жттан лі оала алмай, атты кйзелген жергілікті біраз жртты шарушылыы мен трмысын жндеп алу шін жаа оныс іздеуге мжбр етті.

Сол кезде билік еткен орыс патшасы Павел І-ні рсатымен 1801 жылды наурызында Бкей слтан бастаан «Кіші жз» азатарыны бір блігі оны алматар тастап кеткен Орал мен Еділ арасындаы Нарын жеріне кшті. Орыс мемлекеті шін хандыты блшектеніп ыдырауы тиімді еді. Сондытан олар бан арсы бола ойан жо.

XIX асырды басында Бкей слтан осы жерде з хандыын–Бкей ордасын рды. уелде й саны 5 мыдай болан азатар 1812 жылы 7500, 1819 жылы 8500, 1825 жылы 10 490 йге жетіп, халы саны 50 мынан асып кетті. Бкейден кейін орданы оны туысы Шыай слтан, ержеткен со лы, тарихтан белгілі 1836–1837 жылдары орын алан ататы Исатай–Махамбет батырлар бастаан халы ктерілісін аяусыз жаншып басан Жгір хан биледі. Жгірден кейін патша кіметіні жымысы саясатымен мнда ханды кімет млде жойылып, Орданы «уаытша кеес» деп аталатын патша чиновниктері басарды. А патшаа кпе тсында ршіген бірттас кшті аза мемлекетіні боландыы тиімсіз де, ауіпсіз де емес еді.