Шежірем сыр шертсе

Сйтіп 1726 жылы здеріндегі Ресей елшісі Максюта Юнусовпен алдын-ала кездесіп, сйлескен білайыр хан замай-а Петербора ойбаар Кбеев бастаан елшілікті аттандырды. Ал 1730 жылды 8 ыркйегінде Мскеуге екінші елшілікті жіберді. Оан табыстаан хатында хан: «Мен азір зімні бкіл аймаыммен оса Сізді Императорлы лы мртебеізге баынсам деймін… Біз, білайыр хан, Орта жне Кіші жзді зімізге арайтын кп-кп… халытарымен бірге Сізді алдыызда бас иіп… зырыыздан міт етеміз»,– деп жазды дейді азастанды тарих ылымыны докторы В.Басин зіні «білайыр» деген зерттеу мааласында («Білім жне ебек» жрналы. № 5, 1982 ж.). рине автор мааласын дайындау кезінде о баста брмаланып аударылан хатты басшылыа аланын білген жо.

Келіссз нтижесінде 1731 жылды 19 апанында императрица Анна Ионовна Кіші жз азатарын Ресей одаына алу жніндегі Грамотаа ол ойды. Бл Грамотаны хана тапсырып, оны антын алу шін 1731 жылды суірінде тркі тілдерін жетік білетін, Пётр патшаны кезінен жасы белгілі, аса тжірибелі, сауатты дипломат А.И.Тевкелев Петербордан аза даласына аттанды.

Келіссзді болдырысы келмеген арсы топты аскй рекеттерінен сатанамыз деп елшілер хан кеесіне мсынып ш ай бойы жол жріп, неше бір азап, мехнеттер шегіп, азып-тозып Мойынтбе алабындаы (азіргі Атбе облысыны Ырыз ауданы) білайыр ордасына аыры жетеді. Сйтіп 1731 жылды 10 азанында 27 биі бас болып, Кіші жз тгел жне «Орта жзден» Семеке хана ілескен біраз би, батырлар а патшаа адалдыа ант беріп, Ресей одатастыына тті. 1740 жылы бл «жзден» білммбет хан мен пен Абылай слтандар да осылай етті.

йтсе де азаты біраз би-слтандарынан бл йтыры саясата арсы шыандары да болды. Олар білайырды орыс патшасы Анна Ионовнаа з атынан хат жазып, Ресейді оластына ту жнінде астыртын келіссз жргізуін келіспей істелінген, жеке басыны мддесі шін ел туелсіздігін аяа басып, бйгеге тіккен боданды, сатынды рекеттерге бару деп тсінді. Жеке басыны мддесі дегенде білайырды а патша мен оны скеріне ара сйеп, ш жзге з стемдігін жргізер лкен хан болысы келетін ойын мезегендері. Тосан тілекті тйінінен жаратылан сайыпыран хан ол кезде мндай масат, пейілден млде ада, таза болды деп айту да иын еді. Етек алып кеткен осындай зара тсінбеушілік пен жіктелу салдары аыры анды уаиалара келіп соты.

1748 жылы Орынбор губернаторы И.И.Неплюевпен келісім жргізіп, айтып келе жатан сапарында сатынды саясат жргізіп жрсі деген желеумен абыра зеніні бойында зіне баас ескі дшпандары Бара слтан мен Сырлыбай, Баймрат батырларды олынан жоарлара алаш рет ойсырата соы берген, ш жз скерін азатты соысына бастап шыушы кіші жз ханы, дарабоз, дарынды бас олбасшы білайыр хан аза тапты.

Аз адаммен келе жатып тосауыла рынып, сол рыста жарааттанып ат жалын ша лаан хан жрегіне Бара слтан з олымен арыстай ара анжарын адап, мратыма жеттім, елім, енді маан не істесе де кндім деп ашы далаа масаттана айайлап шапаны ататы жазушымыз Ілияс Есенберлинні кпшілікке танымал йгілі «Кшпенділер» атты трилогиясыны «Жанталас» деп аталатын екінші кітабында шыншыл баяндалады (Алматы. 1973 ж. 167 б.).

Хан лімін аясыз алдырысы келмей, кезінде Сейітл хажымен Самаран маындаы Нратада оныстанан 40 мы алшынды билеген Айтл биді баласы Кедей биден туан Трке батыр мен осла би Кенесары слтанны арындасы Бопай ханшамен осылып, Орынбор генерал-губернаторы И.Неплюева білайыр ханды лтірген Бара слтана барынша атал жаза олдануды срап, тініш хат жазаны белгілі (Т.Дайрабаев, «Сырды сырлы сыры». Арыс. Алматы. 2005 ж. «Шменні алтын саасы» тарауы. 149 б.).

Осы жерде айта кететін жай мынау. Хан бір зі шешім шыарып, а патшаа бір зі хат жазбаан шыар дейміз. асында аншама ру басы би, батырлары болды. Не істесе де солармен кеесіп барып істеді ой. Біздіше хан сатынды жасаса кейін артынан зге ру, трелер арасынан жоарыдаыдай айтулы іздеуші, жотаушылар тобы шыпас еді деп те ойлаймыз. Бара слтанны рекеті айбыны асатап бара жатан ханды кре алмаушылытан туан жала екендігі кпе-крнеу.

Біратар зерттеушілер азулы, аылды, сайыпыран білхайыр хан Жайы казактарыны басыншылы рекеттеріне здіксіз, толассыз тойтарыс беріп, Орыс империясыны сонау 1 Пётр патшаны кезінен-а шексіз, созылып жатан аза жерін жаулап алуды масат еткен жымысы, йтыры геосаясатын таматарына кесе-клдене трып алан сйектей болдыртпай, жзеге асыртпай келген хан, сондытан амалы алмаан а патша астыртын оан Бара слтанды айдап салып, аыры кзін жойып тынды деп жазып жр. Сздері исынды деп санаймыз.