Шежірем сыр шертсе

Ішкі саясатында аза хандыын бір орталыа баынан кшті мемлекет етуді кздеді. Сондытан ел басаруында бір хана баынуды, соыс істерінде болсын, бейбіт трмыс тіршіліктерінде болсын бір ханны шешіміне бой руды уаыздады. Осыан байланысты ішкі мірде халыа ыпал-сері кп феодалды, діни топтарды мддесін кздеп, ескі салт-дстр, жн-жоралыларды: ана ан алуды, кек алуды, н тлеуді, барымта алуды, л сатуды, жазаа дре соуды, кп йел алуды, мегерлікті, зекет, шыр жинауды, ескі діни сенімдерді стануды жан-жаты насихаттауды олдап отырды. Осы шін де арапайым халы оны бл реформаларын ел арасында «Есім ханны ескі жолы» деп атап кетті.

йтседе, адамны айтаны емес, Аллаты дегені болады демекші, Есім ханнан кейін феодалды алауызды брібір айта бас ктеріп, ушыты. Ол Есім ханны лы Жгір ханны (1652 ж. . б). кезінде де толастамады. 1643–1644 жылдары жоарлармен болан жан беріп, жан алысан ырын соыста азатара 20 мы олмен кмекке келіп, саны басым жауды таландауда шешуші роль атаран Самаран билеушісі, лімні тртара руынан шыан, ататы йтеке биді атасы Жалатс баадрді тарихта жазылып алан тедессіз ерлігі осы Жгір ханны кезінде болды.

Жгір хан 1652 жылы жоар онтайшысымен болан арымта соыста жеіліп, аза тапты. Етек жайан алтыбаан алауызды салдарынан жздерде топтасан жекелеген уатты аза слтандары іс жзінде туелсіз болуды асады. Бл аыры «ш жзді» райсысы з жзіне з слтандарынан хан сайлау дстріне келіп соты да, лкен ханны билік ету кші бірте-бірте лсірей берді. Бара-бара ол ел басару ісінде номиналды хана айнала бастады. Алайда, р жзді баталас хандары згелерге зіні кшті, ыпалды екенін крсетуге мтылумен болды. Осыдан барып оларды арасынан згелерге ктемдік жргізгісі келетін уатты хандар шыа бастады. Олар з масаттарына жету шін з руларын ана емес, зге ру-тайпалара да ыпал-серін кшейтіп, тірегіне топтастыруа тырысты. Жаппай етек алан тап осындай шаралар бірттас аза хандыын алауызды салдарынан біржолата ыдырап, жойылып кетуден сатап алды десек те болады. Бл рыланына 200 жылдан асан кезде аза хандыы душар болан саяси ауал еді.

Ханды бірлігі мен ттастыын сатап алуа кш салан осындай уатты, ыпалды хандарды бірі Жгір ханны лы Туке хан (1680–1718) болды. Арабша хат таныан сауатты, ел басару ісінде мір Темір жолын стануа тырысан, діншіл басшы. 1680 жылы Тркістанда ожа Ахмет Яссауи мешітінде бас осан хан, слтандар мен ру басы батыр, билер жиынында а киізге ктеріліп, хан сайланды. Ол ыдырауа ша алан аза руларын тірегіне айта топтастырып, біріктіруге шара жасады. «Жз» хандарын ыдыратпай, уыста стау шін олданылып жрген ы нормаларын жетілдіріп, тарихта «Жеті жары» деген йгілі атпен із алдыран за жобаларын жасатып, іске осты. Бл задар жиынтыы феодалды право тртібі мен мемлекеттік рылысты негізгі шарттарын белгілеп берді. Ол бытыраы ауымдарды ішкі шаруашылы міріне сйкес рылып, бкіл аза сахарасына тиесілі задар кодексі деп жарияланды. Тркістанда «ш жзді» ататы биі, батыр, хандары бас осан лкен жиында абылданды.

Ол байыры дет-рып нормаларын жеті лкен салаа бліп арады. Оны «Жеті жары» аталуы да осыдан. Оан билер сотын жргізуді тйінді мселелері, хандытарды бірлікке, ынтыматастыа ндейтін, сырты жауа скер бліп, кш біріктіріп аттануа міндеттейтін, ру-тайпа басшылары–би, батырларды ел басарудаы рлі мен орнын анытайтын, крші елдермен дипломатия, сауда-сатты жргізу ытарын белгілейтін задар мен актілер кірді. Сондай-а кімшілік-шаруашылы іс жргізу, ылмысты істер, неке, алы мал, мегерлік, шариат, н мен айып тлеу нормалары, ханды, слтанды, билік, ру басылы борыш салытарымен бірге, жаа аманатты алым-салы трлері, хандар мен билер кеестерін, «жздік» шонжар жиындарын шаыру тртіптері енгізілді. Мселен, н тлеу нормалары бойынша слтан мен ожалар ны арапайым аралар нынан 7 есе арты болса, йелдер ны ердікінен 2 есе кем болды. «Жз» аралы лкен дау-жанжал, жетім-жесір тартыстарын ататы ш би–Тле, азыбек, йтеке билер шешетіні ресми трде алаш рет осы «Жеті жары» задары арылы бекіді. Барлы ру-тайпалар раны мен оларды мал-мліктеріне басатын таба трлері де е алаш осы задарда белгіленді.

Алайда бл шаралар брібір «ш жз» хандарын за уаыт бастарын осып стап тра алмады. Туке ханнан кейін лкен хандар «жз» хандарына билік жргізуден бірте-бірте ала бастады. Кейінгі 20-25 жыл ішінде билікті бл тоырауы атты беле алды. 18 асырды 20 жылдары сырты жаулара арсы соыстарда скери дарыны, ерекше ерліктерімен кзге тскен, сйтіп халы арасында зады беделге ие болып, абыройы асатаан «Кіші жз» ханы сайыпыран білайырды зі керек кезінде билігін хандыа тгел тарата алмады. Болат хан лгеннен кейін Семеке мен Кшік хандар «Орта жз» хандыын бліп биледі. Ал осы жзді Бара, білммбет сынды слтандары з иеліктерін жеке басарды.