Шежірем сыр шертсе

Жоарыда брмаланып аударылан деп айтандайын, осыан дейін барлы дерек кздерінде жртшылыа білайырды а патшадан бодан срап жазан хаты деп сынылып келген жатты жалан екендігі жуырда аныталды. анша заман тсе де Алла-таала аыры шындыты жарыа шыарды. Мрааттарды бірінен білайыр хан жазан хатты тпнсасы табылды. Оны мазмны біз білетін жатпен ш айнаса сорпасы осылмайды. Сзіміз длелді болуы шін біз осы жайды зерделеушілерді бірі, трік тарихын ертеден-а зерттеп, талай ебек жазып келе жатан, кпшілікке ке танымал, тарих ылымдарыны кандидаты, Мадрид жне аза-Американ университетіні профессоры, испан, португал тілдерінен азаты аса жетік маманы, зіміз кптен білетін алшын Самат тениязовты жуырда ана, яни ткен жылды 11 желтосанында "Ана тілі" газетіні 49–50 нмірлерінде жариялаан "Жаа заманны шамшыраы – аза мемлекеті" атты зерттеу ебегінен зінді сынамыз. Онда білайыр хан турасында былай деп жазылан: "аза-орыс атынасы тарихындаы трагедияны лкені Атабан шбрынды оиасы болса, лт-азатты соыстарды жарын тарихы білхайыр хан бейнесі екенін мойындаймыз. Бл жадайды сонау 90-жылдар соында академик М.озыбаев пен профессор Ж.асымбаев – білхайыр хан тарихын айта арау керек деп мселе ктерген еді. аза хандарыны еліміз тарихындаы орнын "лт мддесі шін асырлар бойы крес жргізген з-Жнібек хан, Керей хан, асым хан, з-Туке, білхайыр хан сияты тлаларды дуір тарихында шотыы биік-а" (8) деп жазан еді М.озыбаев. білхайыр Ресейге арсы 48 жыл бойы соысып, алайша бодан болуа тініш жазды екен деп кдіктенген Ж.асымбаев осы тарихи тланы тарихын айта арау керектігін айтан еді (9). Алайда 2000 жылы білхайырды тарихи хатыны тпнсасы оыланда тбеден жай тскендей сер етті. Біз осы уаыта дейін оны орысша аудармасын пайдаланып келіппіз. Сол орысша аудармасы талай рпаты жаылыстырып келген еді. Аыры шындыты тбіне ол жеткіздік.. Сол тарихи хатта "боданды" туралы бір сз жо екенін кріп тарихшылар атты уанды (10). тте, білхайыр хан тарихын айта арайтын ылыми конференция ткіземіз деп жргенде М.озыбаев пен Ж.асымбаев айтыс болып кетті де аясыз алды…"

Керемет емес пе, автор оушы ауыма атышулы хатты орысша аудармасы мен тпнсасын салыстыра зерделеу шін атар сынады. йткенмен оны зге гімені арауы ой деп шежіремізде келтірмедік. Оып, білгісі келген ауыма ол газетті тауып алу сте иын емес. Сйтіп шындыында да лкен уаныша орай, бгінгі рпа аза шін жанын иан бірегей, біртуар, дарабоз тла, бабалары білайыр ханды кезінде а патша йымдастыран ара жаладан бгіндері осылайша атап, арашалап алып отыр.

Сонымен ниетіне кесе-клдене кедергі, тосауыл болып келген аза хандыыны апасы іспеттес кіші жз лысынан білайыр ханды алып тастау арылы лы Орыс империясы крші жатан ланайыр аза жерін ан ткпей басып алу, отарлау саясатын осылай бастады. Кейін бл дата ызыл Кеес заманында «азастанны Ресейге осылуы» деген атпен тарихымызда елеулі із алдыран айтулы оиаа айналаны аны. Бл жат сол кезден бастап, азастан егемендік пен туелсіздік алан сонау 1991 жылды желтосанына дейін з кшін жойан емес.

лбетте, патша кіметі аталмыш келіссзді бетке стап, осыан дейін жасырып келген тпкі масаты–аза жерін отарлау саясатын енді ашытан-ашы жзеге асыра бастады. Ежелгі аза жерлері зін-зі билеу еркінен айрылып, бодауа тсті. Шаруалар малы мен жаныны кепілі болып келген жаз жайлауы мен ыс ыстауларынан, шрайлы деген рістерінен айрылып, жта, аштыа шырады, трмыс жадайлары ауырлап, лдырай бастады. азатарды блшектеп стауды тиімді санаан орыс кіметі мен жоар билеушілері неше трлі улы-смдыа барып, оларды бір хана баынан кшті мемлекет руына іс жзінде жол бермеуге тырысты.