Шежірем сыр шертсе

Ал халымызды академик-жазушысы Сбит Манов зіні «Халы мрасы» атты зерттеу ебегінде «ш жз» атауы жнінде: «Орысты Шыысты, сіресе Орталы Азияны, аза даласын зерттеген алымы Бичуринні айтуынша, бізді дуірімізді 635 жылында, азіргі аза даласында тркі тілдес кшпелі сатар здеріне шабуыл жасап, тынышты бермейтін ытайлара арсы ш орда: йсін» жерінде лкен орда, Есіл, Ертіс бойында Солтстік орда, Балаштан Каспийге дейін Кіші орда болып топтасан. Бичуринні айтуынша аза жздері осы ш ордадан басталады. Мен бл пікірді олдауа бейіммін»,-дейді (Алматы. 1974 ж.).

Ал азастанны ебек сіірген мдениет ызметкері бдули араллы зіні «лы йозілер»-ден «ш жз»-ге дейін» деген мааласында: «ытайды жазба жылнамасында: «лы йозлер» (лы жздер) жыл санауымыздан брыны Ш асырда ытайды батыс-солтстік ірін оныстанан ежелгі лыстарды бірі екені айтылан. Кейін блар батыса арай ауанда «лы йозілерді» кше алмай алан бір блігі Наншан тауына шегініп, сол жердегі тайпалармен араласып кеткен де, блар «Кіші йозі» деп аталан.Бдан біз «жз» деген атауды те кне сз екенін, кейбіреулерді айтып жргеніндей, сан маынасында емес, ежелгі лыстар мен тайпалар бірлестігіні аттары екенін аарамыз»,-дейді («Ана тілі» газеті. № 27. 1997 ж.). Бан бізді осарымыз, «йоз» сзі тілімізде транскрипцияа шырап, кейін зімізге йреншікті «жз» атауы болып пайдаланыландыы кмн келтірмейді. Алдыы ебек зіндісінен де, кейінгі маала тзіндісінен де атынымыз, «жз» сзіні астарында, араллы айтпашы, санды мн емес, затты маынаны жатандыы. Тйгеніміз, азаты ру-тайпалы «жздері» сол кне «йоздерден» бастау алатын бірлестіктер емес, з дуірінде аза хандары мен билеріні шы-иыры жо лан-айыр саымдай созылан сары даланы мекендеген сансыз кп ру-тайпаларды билеп-тстеуді жеілдету шін, сіресе соыс-тйіс кезінде «бір жаадан бас, бір женен ол шыара» тез йымдасып, жмыла рекет, имыл жасау шін ескіден еске тсіріп олданылан кімшілік басару жйесіні бір крінісі десек шындыа жаындай тсетін секілдіміз.

аза хандарына дейін де дала сахарасыны билік жйелерінде жздер деп аталмаса да жздерге сас, соларды елестететін трлі ру-тайпалы бірлестіктер мен лыстар боландыы белгілі.

Шежіреші Зайыр Садыбековті «аза шежіресіндегі»: «Жз–аза болып алыптасудан брын, «Дешті ыпша» дуірінде ралан айматы ода. Оан біріккен тайпаларды брі бірдей бір атадан емес. Жз–кне тркі тіліндегі «Дз»(дала) деген сзден шыан. азата «ла дз» деген сз бар. Ол ла дала деген маынада. Бір деректе «Жз» араб тілінде «блік» дегенді ааартады дейді. айткенде де «Жзді» пайда болуына жз-жзден ралан скерлерден шыты дегенге араанда айматы ым–«Дз» (Дала) деген сз олайлы сияты. «Жз»–ойрат тілінде бірттас нрсені блігі деген ымда. Жзді Жошы заманында йсін Майы би блген деген пікір шындыа жаын. Себебі сол кездегі тайпалы лыстарды басаран билерді ішіндегі ата-абыройы мен лауазымы жоарысы Майы би еді. Ол Дешті ыпшатаы трік-монол жртында мейлінше рметке, сенімге ие болан адам. Сондытан оны кзі тірісінде-а: «Тгел сзді тбі бір, сз атасы Майы би»,– деген анатты сз айтылып жрді.