Шежірем сыр шертсе

Оны іскер тірліктері, тарих крсетіп отырандай, ол лгеннен кейін жаласын таппай, тотап алан жо. Оны таудан аан блаты блау кшіндей елдікті, туелсіздікті, еркіндікті асаан сиеттерін рі арай рпатан рпаа аманаттай аыз етіп жеткізуші Бар, Асандай аылгй жыршы, жыраулар ел арасынан шыып жатты. Олар Керей менен Жнібек сынды слтандар мен олара баынышты йымдасан алы жртты жігерін айтпас креске айра тастай жанып, білеп келгендіктері белгілі.

азатар «жздік» кімшілік-басару жйесіне ресми трде негізінен асымханлы Аназар ханны тсында кшірілді. азастан ылым академиясыны корреспондент-мшесі Серали Толыбеков зіні «аза шежіресі» атты кітабында бл хан елін «ш жзге» 1538 жылы блгенін айтады. зіне Моолстаннан осылан ру-тайпалара «лы жз» деп, Аорданы Сарыарадан Шу іріне оныс аударан ру-тайпаларына «Орта жз» деп, ал Ноай ордасынан блінген алшындара «Кіші жз» деп айдарлатып ат таады. лбетте, олар «жздерге» алып жатан географиялы айматарына, тіл ерекшеліктеріне, тарихи тадырларына, мдени-трмысына, дет-рып, салттарына, шаруашылы ксіптеріні біртекті, састыына орай осылай айта жіктеліп, блінгендері аны.

«лы жз» бірлестігі Жетісу жерінде кне заманнан оныстанып келе жатан Шу мен Талас, Сыр мен Іле зендеріні нарлы ке алаптарын иеленді. «Орта жз» бірлестігі сайын Сарыара даласы мен соан иыы тиіп жатан жаын жерлерді жайлады. «Кіші жзге» Еділ, Жайы арасы мен Орал маына дейінгі жерлер тиді. лбетте, билігіне арай р ханны кезінде бл жерлер бірде олдан шыып, бірде айта иемделініп, бірде тарылып, енді бірде кеейіп отырды. Сондытан соыс-тйіс жиі болып тран аумалы-ткпелі заманда плен жер тгендікі деп біржолата кесіп айту иын еді. Бгінгі мені жерім ерте згені иелігіне айналып кетіп жатты. Брі шартты трде кесіліп, белгіленіп отырды. Біз де шартты трде айтып отырмыз.

Тілі дегеннен шыады, «ш жз» жртыны сол кездегі тіл ерекшеліктері диалектілер трінде кні бгінге дейін саталан. Мысала, батыс азастандытар бізге машы емес «аса», «нн», «не зат» сияты сздерді жиі олданады. Сосын олар ауыз-екі тілінде «лы жз» йсіндері сияты алыстан орап, майдалап сйлемей, кісіні лкен-кішілігіне арамай «сен» деп турасынан тартып сйлейтіндігін де айтып кетсе болады. Сол сияты ызылордалытарды да н айту уені мен ыраына, терме тарту ерекшеліктеріне арап, згелерден тез айырып, тани аласыз. араалпастан жатан келген азатар тіліміздегі «мал», «жарайдыны» орнына «боладыны» кп олданады. Ал тойхана ткізерде жасайтын дет-рып, дстрлеріміз, ырым-жырым, жоралыларымыз зінше. Осы кндері балаларымыз йленер болса, баратын жеріні салт-дстрін лек-шлек болып срастырып жатанымыз. Алайда, бл бізді бір лт ішінде да-жекжат, дандал болып, зара тсінушілік, сыйласты, жарасты тауып, бір кені балаларындай тату-ттті мір сріп, трмыс рып жатуымыза кедергі жасап жатан жо. Бл сонау асым, Аназар хандар тсында да лт болып топтасып, з мемлекеттігімізді руа нсан келтірген емес.

улетімізде біразымызды аналарымыз, наашыларымыз, енді біразымызды да-жекжаттарымыз, ал кше басып келе жатан біраз скеле рпатарымызды шаыра йтысы, мірлік жансеріктері–келіншектері жер жннаты Жетісу мен шбі шйгін, суы салын сайын Сарыара даласын мекендеуші «лы» жне «Орта» жз, сондай-а кейбір жздерге кірмейтін рулардан боландытан, осы жздер мен сол рулар тобы хаында да м ысаша болса да малмат беріп, гімелеп, тіл сындырып кеткенді жн деп тапты.

аза жздерін жете зерттеген ткен асырлы ататы алымымыз Мхамеджан Тынышпаевты гімемізді басында атап кеткен «аза руларыны генологиясы» деген тарихи ебегінде («Рух» газеті. № 6. 2001 ж.) келтірген ру-тайпалы бірлестіктер жніндегі мліметтері аза Совет энциклопедиясыны «Жз» мааласындаы деректерден плендей айырмашылыы жо (4 т. 521б.). Мнда да азатар ш «жзден» трады. «лы жзге»: Сарыйсін, алы, Албан, Суан, Дулат, Жалайыр, Шапырашты, Ысты, Ошаты Сіргелі жне Шанышылы; «Орта жзге»: Арын, ыпша, Найман, оырат, Керей, Уа; «Кіші жзге»: алшындардан тратын 3 топ: лімлы, Байлы, Жетіру кіреді. «лы жз» азатары азан ткерісіне дейін-а азіргі Талдыоран (аратал зеніні сол жаы), Алматы, Тараз, Шымкент жне Ташкент алалары маын; «Орта жз» азатары Талдыоран (аратал зеніні о жаы), Семей, Павлодар, араанды, Ккшетау, Астана, Торай, останай (солтстік-шыыс жаы), Жезазан, ызылорда (шыыс жаы), Шымкент (батыс жаы) алалары мен Шыыс азастан жне Солтстік азастан облысы жерлерін; «Кіші жз» азатары Орал, Атбе, Атырау, Атау, ызылорда (батыс жа жартысы), останай (отстік-батыс жаы) алалары мен Жамбыл облысы (солтстік-батыс жаы) жерлерін мекендеді. Оларды тілінде де, трмыс-салт, дет-рыптарында да кейбір згешіліктерді бар екендігі жнінде біз осыны алдында айтып кеткенбіз. Енді осы ш жз тарихына азды-кпті болсын тоталып кетейік.

5 блім

ЛЫ ЖЗ ХАЫНДА