Шежірем сыр шертсе

Сонымен «лы жз» жнінде ысаша баяндап кетер болса, аыз бойынша олар бастауларын Майы биді Батиярынан рбитін йсін батырдан алады. Одан –Аба, Жансаал (Тара) дниеге келеді. Абатан–Асаал, ал Жансаалдан–Жалайыр. Бл атау оан шашыны екі жаа жалданып, блініп туандыына орай берілсе керек. Одан–Мана, ал кейбір деректер бойынша одан–Шумана пен Сырмана. Олардан–Ораты, Жазыты, Тарихты. Тарихтыдан л болмай, Оратыдан–9 л, ал Жазытыдан–3 л туандытан олардан тарайтын рпатар кейін 12 ата Жалайыр деп аталып кетеді.       Сонымен Асаалдан Айдарлы мен Саалды дниеге келеді. Деректерде олар егіз, екеуі де батыр делінген. Нмі абаты Саалды керей руыны ызына йленіп, трлі себептермен соларды ортасында біраз уаыта алып ойандытан одан рбитін рпатар кейін аба-керей аталып кетеді. Ал Айдарлы йленген Уасила-Банудан йгілі араша би туады. араша би йсін тайпаларын бііктіріп, 100 мы скерімен ытай басыншыларына арсы кресіп, сондай лкен шайастарды бірінде аза тапан батыр, олбасшы. Аты алты алаша мшр ататы Байдібек би мен бауыры Байтулы (Байдулла) осы кісіден туан. Байтулыдан – Шашам. Ендігі бір деректерде араша биді бдан баса Жнібек, Мділбек деген де лдары болан. "лы жзді негізін раан тайпалар Бйдібекті балалары",– деген тжырымды аза Совет энциклопедиясыны "йсін" мааласынан да шыратасыз (Алматы, 1977 ж., 11 т.,йсін, 401 б.).

Бйдібек би ата-анасынан 3 жасында жетім алып, жаын туыстарыны олында сті. Шынтас байды табынын баып жріп есейді. Байды малын барымташы, жаулардан ораймын деп жріп шабандоз, сайыскер, батыр, жауынгер болып алыптасты. Сйтіп жріп ел арасында діл шешен-би деген де атаа ие болды. Оны сол кездері айтан сздері халы жадында анатты сздер, маал, мтелдер ретінде осы кнге дейін саталып алды. Бір деректер бойынша шамамен 1356–1419 жылдары мір срді.

Бйдібек би кейін келе табын-табын жылылары, ора-ора ірілі-саты малдары бар жрта сыйлы, рметті, бауатты, бай адама айналды. ш йелі болды. Бірінші йелі Арыстан биді ызы Глжамал еді. Оны жрт Сары бйбіше деп атады. Екінші йелі ызыл биді ызы Зеріп, ал шінші йелі тарихта "Домала ана" деген атпен йгіленіп алан, дала асйегі саналатын ожаны ызы Нрила ана еді. "Домала ана" деген ат оан бір олыны саусатары доалданып кеміс біткендігіне орай таылан-ды.

Бйдібек бабаны Сары бйбішеден 9, ал Зеріптен Жалманбет деген бір лы болды. Осы Жалменбетті оырат тайпасынан алан Мелде би ызы Мапырашты (Жпар) деген бйбішесінен кейін Шапырашты, екінші йелі–Мапыраштыны сілісі арашаштан (Тмардан) Ошаты, ал шінші йелі Сыландыдан–Ысты (Нртай), ал одан–Жауатар, одан–Тілік, Ойы деген рпатар дниеге келді. Оны ішінде Ойытан ызылрт, Аузысіген (Жанкз), Ккшекз, Стек аталары рбіді.       Сары бйбіше Нриланы толаы стап жатанда креалмаушылыпен арнайы адам жіберіп, егер л туар болса нрестені білдірмей лтіруді тапсырады. Ол жіберген адамы нрестені рсатан шыарып аларда басын атты ысып, жарып жібереді. Біра дайды діретімен бала брібір тірі, аман алады. Азан шаырып ойан аты Тілеуберді боланымен ол кейін басыны жарытыына байланысты Жарыша деп аталып кетеді. Бір деректерде шамамен 1398–1475 жылдары мір срген делінеді.

Нрила ананы тегін адам болмаандыы аыз гімелерде де айтылады. лына плені айдан келгендігін тез ааран оны наза, наразылыы ізсіз кетпейді. Сары бйбішені 9 лы бір шайаста тгелдей опат болады. улетіні бл тармаы тымсыз алмауы шін Бйдібек баба дайы шалып, сол лкен жиында жалыз ызы Алтыннан (Байтоты) туан бір жиеніне асаал, жртты келісімімен жілік статып, бата бергізіп, зіне бала ылып асырап алады. Азан шаырып ойан аты Сыйлысары боланымен жрт оны лаап атымен кейін Сарыйсін атап кетеді.

Ендігі бір деректер наашы жртында скен оны шан деп те таратады. Блкім еркелетіп ойылан атау болуы ммкін. Аыз бойынша, Сарыйсінні кесі бір талас-тартыстан кейін жртына кпелеп, йсіндерді арасына кшіп барып, Бйдібек бабаны ызын алан кіші жз руыны бірінен деген де болжам бар. Салт-дстрге берік аза айсыбір отырыста болмасын мал басын алдымен Жалайыра сынып, ал ол болмаса, кезекті Сарыйсінге беріп жр.

Бйдібек баба 1419 жылы айтыс болып, бгінгі Отстік-азастан облысына арасты Бала Бген деген жердегі Дгелек тбені етегіне жерленеді. Соы жылдары рпатары басына кмбездеп лкен ескерткіш орнатты.

Нрила ана 1424 жылы есейген лы Жарышаты наашысы Моолстан ханы Уайса алып келіп таныстырады. Уайс хан Жарышаты тере білім алуына кмектесіп, Ташкент аласындаы бір мешітті имандылыына таайындайды. Кейін Ташкент шаарыны міріне кеесші етеді. Соынан оны бкіл Жетісуды билеуіне кмектеседі. Жарыша оны за жылдар билейді. Сонда жріп, Парсы сияты лкен мемлекетпен халыаралы атынасты ныайтуа лкен лес осады, сйтіп ел билеу ісінде айтулы дарындылы танытып, зор даа ие болады.

Жарышаты екі йелі болды. Бйбішесі Туекелбибіден Албан, Суан туылды. Ал кіші йелі, ожаны ызы Бибіфатимадан Дулат дниеге келді. Ол кне тркі деректерінде Дулу, ал парсы жазбаларында Дуглат, Дукулат деп аталды. ызайымынан туандары з жртында ызай-наймандар деп аталып кетті.