Шежірем сыр шертсе

аза хандыыны зге жерлерінде де осындай жайлар орын алды. азатара стемдігін бден кшейтіп алан патшалы Ресей кіметі осындай йтыры діс-тсілмен отаршылды анау саясатын жргізіп, оларда ел басаруды жалпыресейлік тртібін орнатуа кірісті. аза хандыыны басына тскен асіретті тарихты алашы аралы беттері осылай ашыла бастады. Ханды 400 жылды егемендігі мен туелсіздігінен кейін басына Ресей патшалыыны боданды амытын алай лшеп кигенін зі де білмей алды. Ули хан лгеннен кейін (1819) «Сібір азатары туралы Устава» сйкес (1822) «Орта жзде» ханды кімет біржолата жойылды. «Жз» жері сегіз округа блініп, оларды аа слтандар басарды. «Кіші жзді» соы ханы Шеразы Орынбора шаырылып, оан кміс ашамен 150 сом айлы таайындаланымен ол елді тек номиналды билеушісі ана болып ала берді. Іс жзінде орданы мнда да патша кіметі таайындайтын аа слтандар бліп басарды.

Патша кіметіні бл отарлы реформаларына атты арсылы крсетіп, ліспей беріспей табаны аттай 10 жыл бойы ат стінде ерлікпен соысан Абылай ханны немерелері, асым тре лдары Кенесары хан (1841–1847) мен Наурызбай слтанны халы-азатты озалысы тарих дестесіне «Кенесары–Наурызбай ктерілісі» деген айдарлы атпен енді. Сйтіп бір кездегі лкен аза хандыыны саяси-шаруашылы рылымы аыры осылайша саталып згеріп, біржолата мемлекет болудан алып, жойылды.

Не десеіз де зііз білесіз, біра бл жоарыда айтылып кеткен аламы жйрік асар тарихшы-жазушымыз Илияс Есенберлинні йгілі трилогиясында айтылатын, халын а патшаа арсы креске тбегейлі біріктіріп, тгелдей ктере алмай бден кйзеліп, пшайман болан Кене ханны ел аузында алан ататы, улие дерлік тсімен алай дп келгенін арасаыз. Онда улет асаалдарыны жоруы бойынша Кенесары жртыны алдынан алдымен арыстан болып аырып, кейін жолбарыс болып жлынып, соынан асыр болып азу тісін аситып, бдан кейін тлкі болып жылмиып жгіріп ткен, аыры баа-шаяна айналып, жерді уыс-уысына кіріп бара жатан жайсыз жайын крген. Бан не дерсіз.

Біра халы батыр лдарыны ерлігін мытпай, олара арнап аттары белгілі исса, дастандар жазды. Бертінде Олжас Слейменов Кенесары хана арнап зіні «Сарыкене» атты белгілі леін шыарды. Бгіндері ел ордасы Астанамызда Кенесары хана арналып ккпен таласан биік тырлы ескерткіш ашылды, оны аладарыны біріне аты берілді.

Сонымен аза хандыы туралы гімемізді рі арай сабатар болса, трлі илы кезедерді басынан ткерген азатар сырты кштерді арсыз араласуымен мемлекеттік дербестігінен айрыланымен, дайа шкір, ішкі этникалы ттастыын – зіні аза деген лтты сипатын брібір жоалтпай сатап алды. Бл тарих аренасында бірде ыдырап, бірде айта осылып келген азаияны брыны кшпелі ру-тайпалары аза хандыыны рамында ткізген 400 шамалы жыл ішінде бірттас аза лты болып бітеайнап, ажырамастай кірігіп, бірігіп лгергендігіні арасы еді.

лт болып алыптасу ай елді тарихында болмасын лан-айыр уаытты амтитын тарихи лы процесс ой. Бгінде анша крескенімен лт болып бірігіп, мемлекеттігін ра алмай пшайман жрген аншама жртты білеміз. Баытымыза орай бгінгі сіз бен біздер тап осы аза хандыы кезінде, дайа шкір, лт болып йып лгердік.

Осылай аза хандыы мен оны жойылу тарихы жнінде жгірте отырып болса да бірсыпыра жайды айтып ттік. Ендігі жерде оны райтын «жздер» жайлы баяндаса орынды-а сияты. йткені алай аза боланымызды, алай аза хандыын ранымызды, сйтіп лт болып алыптасанымызды білгеннен кейін азаты ай жзінен, ай ру-тайпасынан рбіп тарайтынымызды да білуіміз керек емес пе? Бл бліну емес, аза деген бірттас лкен дниені неден тратындыын саралап, пайымдау. Аза екеш азаларымызды да танып, білу шін микроскоптарды астында зерделеп, оларды са жасушалардан, ал оларды з кезегінде молекулалардан, ал оларымыз жай кзге крінбейтін атом, электрон, позитрон, нейтрондардан тратындыынын білеміз ой. Ендеше, гімемізді ендігі желісі азаты осы жздері мен оны райтын ру-тайпалары жайлы болма.

4 блім

ЖЗДЕР АШАН, АЙДАН ШЫАН?

аза Совет энциклопедиясында «Жз» сзіне тмендегідей анытама беріледі: «15–16 -да азастан жерінде алыптасан ру-тайпалы бірлестіктер. «Ж» атауы араб тілінде белгілі бір ттас нрсені блігі, саласы деген ымды білдіреді. азастанны табии ерекшеліктеріне, онда ежелгі заманнан бері мекендейтін кшпел ітайпалар мен руларды шаруашылы жне саяси жадайларына байланысты «ш жз» деп аталатын бірлестіктер пайда болды. лы Ж. бірлестігі Жетісу жерінде, Шу жне Талас, Сыр, Іле зендеріні ке алаптарында те кне заманнан алыптасан. Орта Ж. бірлестігі Сарыара атырабында Арын тайпасыны, Кіші Ж. бірлестігі Бат. азастанда Алшын тайпасыны тірегіне топтасан. Сондытан да бл бірлестіктерді халы арасында «лы жз–йсін», «Орта жз–арын», «Кіші жз–алшын» деп те атай береді»,-делінген (аза Совет энциклопедиясы. Алматы. 1974 ж. 4 т. 520-521 б.б.).