Стэфанія

— Іграем мы ў Кіеве. Канец, выходзім да публікі, апладысменты, выклікаюць некалькі разоў. А ў грымёрцы, пасля ўсяго, Тамара Нікалаева-Апіёк — яна, ты памятаеш, выконвае ролю Гаральдавай маці, расказвае, што нейкая жанчына, падаючы ёй кветкі на сцэне, раптам хуценька прагаварыла: «Ведаеце, гэтая гісторыя з Мод — зусім як у мяне ў жыцці. Праўда, гадоў мне нямнога менш, але вось тое, што ў Гаральда з ёю — і ў мяне з адным чалавекам. I ягоная маці таксама, як і вы, у жаху, становішча безвыходнае. А зараз я ў спектаклі ўбачыла выйсце — трэба пайсці, як Мод. Трэба пайсці...» Ты разумееш? «Пайсці, як Мод».

— Дык Мод жа памірае.

— У гэтым і справа: яна сама пайшла з жыцця. У тэксце п’есы гэта так зразумела... Ды і гледачам. I вось цяпер, бывае, прыгадаю тую жанчыну, ейныя словы — і думаю: дзе яна, што яна? Не дай Бог яшчэ літаральна тую Мод паўторыць... Хто яго ведае, жыццё ж у кожнага — і таямніца, і загадка...

Адна жанчына страціла сына. Была ў такім горы... Ёй сказалі паглядзець тэты спектакль,— значыцца, нашага «Гаральда». Яна паглядзела — і напісала мне, дзякавала.

24

— Васіль Рагавенка вось.

— Так, гэта Вася... Васіль Канстанцінавіч. Бачыш, які ён на партрэце тут, у спектаклі нашай студыі ў Маскве, у «Цары Максімільяне». Бацька яго, мне здаецца, па фотакартцы пісаў: даўгія валасы расчосаны на бакі, твар такі нязвыклы, падоўжаны, худы і шыя адкрытая, шчыт каля грудзей. Ён рыцара іграў — я гаварыла? Так, мал досць мая — і маладосць яго, пачатак наш у мастацтве, усё яскрава, імкліва — дух займала. I зараз бачыцца ўсё, быццам было ўчора. I мора ўпершыню, у Крыму, калі ў маскоўскай нашай студыі былі канікулы, — начамі яно моцна, глуха біла ў бераг пад тым дамком, дзе мы с Васяй здымалі закутачак. Гудзела ўсё ад ветру, ад магутных удараў хваль. Радасны страх — запомніўся назаўсёды.

А ў 82-ім, калі я была там, у Місхоры, апошні раз, бачыла камяніцу, у прыбудове да якой мы калісьці жылі. Падумай, тое самае месца, а колькі год прайшло! Так дзіўна... А мора ў тым месцы — адсунулася, адступіла...

— Ну, а потым?

— Так, і потым: мы разам пачыналі ў Віцебску, пасля вучобы ў Маскве. Ужо акцёры! I з намі Аляксандр Ільінскі, Любоў Мазалеўская, Павел Малчанаў, Цімафей Сяргейчык і Аня Лонгіна, Іван Катовіч, Ігнат Маляўка... I Раіса Кашэльнікава, Марыя Бялінская, Яніна Глебаўская, Алена Лагоўская... Алена Радзялоўская, Сцяпан Скальскі...

Прыехалі мы з Васем на кватэру, на вуліцу Ветраную. 3 драбін згружаюць, уносяць у дом нашы скрыні, куфры. Гаспадыня глядзіць з павагаю на ўсё тэта. А на мяне — ну, у лепшым выпадку, з нейкай вымушанай цярплівасцю, ці што — такім несамавітым дзеўчанём была я ў ейных вачах, напэўна. А як даведалася, што я буду іграць Псіхею, ледзь не пляснула ў далоні ад роспачы: «Вы — Псіхея? Да нас прыязджаў тэатр, і ў мяне жыла артыст­ка, што яе іграла. Слухайце, дык тэта ж Псіхея!» — і паказвае рукамі памеры бюста і астатнія габарыты. — «Вот. А вы?..» А я высокая, худая — якая ж тэта Псіхея ў яе вачах? А калі мы адчынілі скрыні, гаспадыні стала яшчэ горш. «Дык дзе ж ваш гардэроб, а? Толькі кнігі?» Так, толькі кнігі, але якія! Мы везлі іх з Масквы, куплялі на ўсе свае грошы. Там, у багатых пазалочаных вокладках, усё роўна як карціны ў дарагіх рамах: і Шэкспір, і Байран, і Гётэ, і Шэллі ў мяне былі; здаецца, выданні Бракгаўза і Эфрона. I кнігі на нямецкай мове з ілюстрацыямі — пра мастакоў, старых майстроў: Мікеланджэла, Тыцыяна, Караваджа, Леанарда, Рафаэля, Рэмбранта. А на рускай, з каляровымі малюнкамі, — цудоўная «Гісторыя касцюма» Готэнрота — рэдкасць. Усё тэта я по­тым перавезла ў Мінск, і ўсё прапала, згарэла недзе ў вайну...

— А вось тая кніга, памятаеш, у цябе недзе захоўваецца і зараз — пра танцы ўсіх народаў свету?

— Так, «Гісторыя танцаў» Худзякова. Таксама з тых скрыняў.

— Там Васіля Канстанцінавіча надпіс даравальны — табе.

I мы знаходзім гэтую кнігу — вялікую, цяжкую; яна ўжо развальваецца, але ў той самай цвёрдай, цёмна-зялёнай вокладцы, з некалі залатым, а зараз цьмяна-жаўтлявым зрэзам шчыльных гладкіх старонак: «С. Н. Худяков. История танцев. Часть 1. С.-Петербург, 1912 г.» Усё дыхае ў ёй даўнінаю: і «ять» у словах, і шрыфты, а галоўнае — ілюстрацыі, каляровыя і чорна-белыя, бурыя ці сіняватыя. I на першым тытульным аркушы, уверсе, размашыстым, лёгкім і свабодным почыркам — надпіс чарнілам, пяром з націскам. Надпіс-імправізацыя, складзены не загадзя, а ў самы момант свайго з’яўлення, гэта адразу ж кідаецца ў вочы дзякуючы імклівым літарам, якія, здаецца, ляцяць, ледзь паспяваюць самі за сабой:

«Мастацтва пачалося ў танцы. Твае першыя крокі ў тэатры былі таксама танцам. Несвядома, але верна ты ступіла на слаўную і вечную (але цяжкую) дарогу мас­тацтва. Жадаю табе, любячы цябе, каб ты і далей так ішла ў мастацтве, заўсёды праходзячы ўсё праз танец. 22 студз. 1926. Вас. Рагавенка».