Стэфанія

...Тыя хатнія вечары з мігатлівым тэлеэкранам: твары і галасы, старая музыка, і — час, час... Русланава спявае і Пётр Лешчанка, Козін і Ізабэла Юр’ева, Тамара Цэрэтэлі. I Ленінград, той даўні Ленінград, белыя ночы. I вось ужо плыве, патрапіўшы, быццам пасля кароткага вагання, у свой мяккі і журботны, але і прыгожы рытм — гэтая мелодыя, чыя сумнаватая весялосць, можа, яшчэ ў дзяцінстве ўгадвалася наперад з нейкім дзіўнаватым і шчымлівым, чымсьці бянтэжачым пачуццём, — гэтая мелодыя з дарослага застолля ў суседнім пакоі: так, абажур малінавы — так, сіні папяросны дым калышацца, слаіцца, жаночы смех, і гэтыя вось словы:

...давай пожмем друг другу руки,

и в дальний путь; на долгие года.

Дык, значыцца, Вадзім Козін, ягоная пласцінка, голас тады, у 20-ых і 30-ых гадах, — гэта і было часткаю ленінградскага жыцця. Франтоны гмахаў і алеі паркаў, блішчасты ад дажджу асфальт, фасад кінатэатра «Калізей»... Штосьці такое мроіцца — хаця не бачыў і не ведаў — даваеннае, наіўна-даверлівае, крыху пашлаватае і трапяткое, шчырае — жыццё, якое нібы і не падазрае пра сваю блізкую пагібель і пра тое, што ўжо даўно і глыбока сядзіць знутры яго — пра недалёкі 41-шы і распачатыя ўжо і ненажэрныя 30-ыя.

«Пырскі шампанскага» — і праспект Маркса ў Маскве, чорныя «ЗІСы» і «эмкі» — уніз ад Лубянскай, а пасля Дзяржынскай плошчы — у бок Дома Саюзаў. (А калі б Мінск паказвалі, Мінск тых часоў, дык, пэўна, перш за ўсё — шэрую глыбіну Дома ўрада з вялікім чорным Леніным). Ізноў Масква, калоны фізкультурнікаў размахваюць рукамі, пляскаюць у далоні перад маўзалеем — і што яшчэ? А тое, што ў наступных кадрах:

Цягнік за цягніком, набітыя людзьмі таварныя ваго­ны — у Сібір, у Сібір...

Калоны вязняў у ватоўках з лесу — у «зону», або з «зоны» — у лес...

I ўсё пілуюць і пілуюць, валяць дрэвы. «Веселья час и боль разлуки готов делить с тобой всегда...» — голас, што быццам прадказаў усе тыя знікненні і знішчэнні, тую пагібель і разрыў жыцця — па сэрцах, па жывому: «Ну что ж, пожмём друг другу руки, и в дальний путь, на долгие года».

А час ідзе, экран мігціць.

Час, кімсьці і калісьці ўжо пражыты, ідзе перад вачыма зноў, яшчэ раз і яшчэ, але ў тым самым сваім накірунку, не назад: дакументальнае кіно.

Ахматаву хаваюць, і сярод тых, хто яе праводзіць, — Арсеній Таркоўскі, ён пакуль яшчэ тут, разам з жывымі.

Царкоўныя спевы, абрады, малітвы. I голас старэнькай: «Госпадзі, спасі ты нас, каб не было вайны і гэтага атама, каб дзеткі нашы жылі... і наша армія...»

Колькі людзей — з надзеяй, з прагай спакою для душы, апоры, веры, што аблегчыла б іхнія пакуты, гора, бяду. I хто ж іх супакоіць, зробіць жыццё іх не такім цяжкім — ну хоць на гадзіну, на дзень — хто і дзе? I ў якім часе гэтае выратаванне, цудадзейны храм? Вось жа, так блізка яшчэ тое чорна-белае мінулае: выбух — і ўзнесены раней да неба купал асядае, рассыпаецца ў труху, і вялізныя клубы пылу ўздымаюцца — нібы наканаваная нам грыбападобная будучыня...

— Як жа ўсё тэта было страшна! Так, страшна; але толькі цяпер разумееш гэта па-сапраўднаму. А тады — тады мы ўсе былі маладыя — і ў дваццатыя гады, і ў трыццатыя. I тое, што нават i прыкмячалася, было не як штосьці страшнае, а толькі незразумелае, дзіўнае. I ведалі мала, і разумелі мала — а яшчэ менш хацелася нам ведаць усё такое і разумець. Ты можаш паверыць гэтаму?

— Вельмі лёгка. Чалавек не адзін, не той самы на працягу свайго жыцця. Нярэдка гэта — як некалькі лю­дзей, зусім розных.

— Так, так!.. Менавіта так.

— У сакавіку пяцьдзесят трэцяга, калі паміраў Сталін і радыё, газеты паведамлялі пра яго блізкі канец, — А памятаеш, як я, вучань дзевятага класа, стоячы каля нашага вакна супраць будыніны Камітэта дзяржаўнай бяспекі, з-за якой тады ў нас неба не было відаць,— як я пытаўся, паказваючы на вуліцу: чаму ж гэта ўсе бягуць па сваіх справах, быццам нічога асаблівага не адбываецца? А зараз ты хіба можаш уявіць, каб я такое казаў?

— А мы — якія мы былі дурненькія, жылі толькі тым, чаго хацелася ў тую самую хвіліну... У мяне была сяброўка, муж якой працаваў на мытні, нейкую там пасаду займаў, — ну, і, зразумела ж, быў у сістэме гэтай, Народнага камісарыята ўнутраных спраў, — НКУС. Малады яшчэ, а на той сваёй пасадзе так піў і аб’ядаўся, што, прыгадваю, не мог ужо спаць лежачы, такі таўшчэзны зрабіўся, так разбух — і спаў седзячы, адкінуўшыся ў крэслах. Ну дык у ягонай жонкі, тагачаснай сяброўкі маёй, столькі было ўбораў, «абноў» з чужых плеч, што даходзіла да смешнага: забягу да яе, каб разам у тэатр ісці, а яна расчыніць свае адзежныя шафы, пачне перабіраць сукенкі, адна лепей за другую, — і не ведае, што ей выбраць, надзець. Спазняліся ўжо, і я казала весела: «Як мне добра — у мяне адна сукенка, вось яна, не трэба мучыцца — пабеглі хутчэй!» Чалавека таго пазней зрабілі начальнікам міліцыі нейкага невялікага горада. Ну, там ужо ён наогул...

— А потым?