Стэфанія

— А потым арыштавалі — і ўсё, больш пра яго яна нічога не чула. Ды і сама яшчэ адсядзела — за тое, што была яго жонкай... Гэта ж усё было як нейкае суцэльнае вар’яцтва. А не заўсёды заўважалася тады намі, маладымi. Ці хутка забывалася? А цяпер, як падумаеш... Чытаеш, слухаеш і згадваеш — не змяшчаецца ў галаве. А гэта ж — праўда, вось у чым жах.

26

Позняя восень. У канцы кароткага, быццам сарванага ветрам дня — зацішак, і ў скверы, у згусцелым, цяжкім змроку, сярод людзей на лаве, — гутарка. I нехта малады нягучна, задуменна, быццам да аднаго сябе, але ўслых — суседу: «Не, людзі мастацтва — яны асаблівыя, разумееце? Асаблівыя, так... Яны зусім іншыя. I жьшуць інакш, не так, як усе...» I ў голасе — такая прага калі не стаць калі-небудзь, дык хаця б уявіць сябе зараз у ліку гэтых людзей, адным з іх. Хаця б так пабыць у іх свеце.

А тэты свет...

А гэты бясконца шматаблічны і стракаты свет, што заўсёды адчынены для кожнага, але загадкава ўхіляецца ад усіх, то бліскучы, а то недарэчны і смешны, — ён як адвечная, па-за часам і краінамі, дзіўная карусель-фантасмагорыя. I ні пачатку, ні канца.

Тут усе і заўсёды жывыя. Усе застаюцца на сваіх месцах. Сцікс адсюль нічога не зносіць у небыццё. Нішто не канае ў Леце. Ніхто не адыходзіць у Элізіум ценяў.

Усе твары і рухі — тыя самыя: жыццё, выяўленае сёння ці некалі, заўтра і калі-небудзь.

Жыццё як свабода ад таго, што ёсць адно існаванне.

I свет мастацтва, гэты векавечны свет карцін і вобразаў, як Млечны Шлях у небе, усё рухаецца, кружыцца, не прыпыняючыся.

У гэтым вечным коле ўсе непадобныя і розныя па сваіх выніках, сваёй вядомасцю, але і роўныя ў той жа час.

Усе на адным памосце: зямным, нябесным — вырашаць, судзіць будуць ужо без іх.

Фотапартрэты, ілюстрацыі з кніг, часопісаў на століках, за шкельцамі кніжных паліц: твары здаўна знаёмыя, ужо звыклыя — яны гадамі застаюцца на сваіх месцах у матчыным пакоі.

...Уланава, узляцеўшы на імгненне, так і ляціць са сваёй маладосці: безабароннасць шчырасці, натхненне і поўная адкрытасць патаемнага... А потым — строгасць, годнасць у паставе і свабода, артыстычнасць ва ўсім, нават у хадзе і ў тым, як ляжаць валасы на каўнеры паліто, калі яна ідзе па ленінградскай вуліцы і паварочвае, абыходзячы гранітны выступ, да моста. Твар прамых, крыху рэзкаватых ліній, выразна акрэсленыя падбародак, рот, шэрыя вочы, жывыя і спакойныя, і цвёрды, без усякага лішку пачуцця, погляд. Твар пажылой жанчыны і чалавека культуры...

— На возеры Селігер, калі мы прыехалі здымаць «Развітанне з Мацёрай» па Распуціну, яна ўсім нам у холе гасцініцы ўсміхнулася, сказала: «Вы — пачынаць? А мы ўжо скончылі», — значыцца, той фільм пра яе, што потым ішоў па тэлебачанні. I павярнулася да сваёй памочніцы з групы, нагадала, што тая павінна купіць ёй для развітання з людзьмі, відаць, вельмі дарагімі для яе. «...Мне многа трэба», — я пачула ў канцы. Так, адчувалася, што ў яе з тымі мясцінамі, людзьмі шмат чаго звязана — і назаўсёды.

...«Пан» Урубеля, каляровая ілюстрацыя з кнігі ці альбома. Сатыр, голы да пояса стары, з лысінай, з хітрай усмешкаю, сядзіць у лесе (ражок жоўта-чырвонага меся­ца на небе), заманьвае і цікуе: у каравых пальцах — жалейка Пана з чатырох чарацяных трубак, звязаных з драўлянай перакладзінай лазінаю.

— Усё жыццё памятаю гэтыя яго вочы. Бач, якія востранькія, яркія — што васількі, прыкметныя здалёк. I як ні станеш — проста на цябе глядзяць. Быццам бірузовыя.

...Камісаржэўская, ейны фотапартрэт на цвёрдай дарэвалюцыйнай паштоўцы «Сусветнага паштовага саюза»: яна сядзіць у белай блузцы, абапершыся на чорную фігурную спінку крэсла, рука ля падбародка; пышныя вала­сы сабраны ззаду вузлом. Жаночы твар XIX стагоддзя, яго не назавеш прыгожым, але ў сумнаватым, меланхалічным поглядзе вялікіх цёмных вачэй, што глядзяць крыху знізу, — прыцягальны выраз даверлівай і дапытлівай шчырасці.

— Ты бачыла яе на сцэне?

— Не, што ты, гэты час — значна раней... Але памятаю фотаздымкі з ёю — як на раскадроўцы, кожны рух: яна ў спектаклі «Бой матылькоў», 1902 год, мне здаецца. Так, сцэна ап’янення. Мімічна распрацаваныя ўсе стадыі: спярша вясёлая, смяецца, а потым сумная, завялая... I такая яна там прывабная, так гэга хораша зроблена, што я быццам на сцэне яе бачыла. А тэта ўсё — у альбо­ме, ёй прысвечаным, — ён і зараз у мяне захоўваецца недзе: «Вера Фёдараўна Камісаржэўская» — дадатак выдаваўся такі да часопіса «Сонца Расіі». Сонцам Расіі і была.

...Янка Купала на сваім вядомым і, напэўна, лепшым фотаздымку, — глядзіць з лёгкай усмешкаю: той яго по­гляд, у якім так проста спалучаецца добразычлівасць і іронія, адкрытасць і ўсвядомленае пачуццё ўласнай годнасці, дасціпнасць і прыхаваная туга.