Стэфанія

Кацер адыходзіў у восем гадзін, яны — я так зразумела — вельмі спяшаліся. Ёй, Ларысе, раптам стала здавацца — характар такі, і нервы, творчы азарт, запал, — што спазненне — гэта правал у ейных планах; яна напярэдадні дала адпачыць шафёру, за руль сеў другі, што адпачываў ужо два дні... Яны ўрэзаліся на сваёй «Волзе» ў нагружаны цэглай самазвал з прыцэпам, спрабуючы яго абагнаць. Шафёр самазвала потым казаў, што бачыў усё добра, даваў ім дарогу, але «Волга» ўжо ішла як без кіравання, з боку ў бок юзавала і патрапіла паміж кузавам і прыцэпам...

Я гуляла з маленькай дачкою Фаменкі, мастака, і калі ішлі з абеду да гасцініцы, мне паціху паведамілі, што адбылося. Гэта быў такі ўдар, што я закрычала на вуліцы. Дзяўчынка абхапіла мяне рукамі: «Што з табою, баба Дар’я? Табе баліць?» Я кажу: «Жывот, моцна рэжа», — і яна: «Ты не бядуй, пойдзем дадому, будзем плясці кошыкі, я тату і маме зраблю». А ў гасцініцу мне з ёю ўвайсці было таксама няпроста — там стогн стаяў, уголас плакалі...

Не ведаю чаму, але ў Маскве іх збіраліся везці ў крэматорый — можа, таму, што іх... ну, не пазнаць было? Але ўсіх хавалі ў адкрытых трунах. Адна Ларыса была падобная, астатнія ж... Яна была пад белай вуаллю, уся ў белым; труна — з белым атласам і чорнымі рушамі; да яе клалі толькі белыя кветкі. Мужчыны былі пад чорнымі вуалямі, пазнаць іх было нельга, нягледзячы на ўсе намаганні нашага грымёра. I на «Масфільме», у зале, дзе развітваліся, і на могілках людзей было столькі — цяжка і ўявіць. Ліў дождж. Шэсць разоў ігралі жалобны марш, а потым — гімн савецкі!.. Я ніколі не бачыла такога. Гэта было так не да месца, недарэчна! Тады падумалася: «Божухна, калі ж гэта кончыцца — не пахаванне, не, а гэтае вось, як тут сказаць... перакладванне, пераіначванне жыцця, нават і самой смерці на абавязковы ўрачыста-савецкі лад. Быццам без гэтага і памерці нельга. Ларыса, калі б ведала...»

Пасля пахавання яе маці, Ефрасіння Янаўна, запрасіла усіх нас, удзельнікаў «Мацёры», да сябе. Яна, скажу табе, незвычайная жанчына, сапраўдны прыклад мужнасці і вытрымкі. Шмат гаварыла аб працы Ларысы, пра тое, што мы павінны яе закончыць. Я пасля пераканалася, што жыць яна з тае пары стала менавіта гэтым і, зразумела, унукам, сынам Ларысы. А Клімаў, якому на «Масфільме» прапанавалі працягваць работу з фільмам загінуўшай жонкі, ужо на трэці дзень сабраў нас на прагляд адзнятага матэрыялу. Высветлілася, што ўсё трэба пачынаць ад пачатку. Клімаў сказаў, што хоча зрабіць своеасаблівы уступ да карціны — прысвячэнне ім, загінуўшым...

Пачалі ізноў. Жылі ў той жа вёсцы Тарасава — і я жыла так, быццам я — Дар’я, галоўная гераіня фільма, — у хаце адной калгасніцы. Апранутая была адпаведна, палола ў гародзе, хадзіла з каромыслам па ваду, мыла на возеры посуд, адно не пасвіла жывёлу, не даіла карову, хоць і спрабавала. Вучылася касіць — гэта даволі цяжка.

— Клімаў, прыгадваю, тады казаў, што праблема была сур’ёзная: гераіня твая — жанчына вясковая, а ты, маўляў, чалавек цалкам гарадскі. Разыходжанні розныя ўзнікалі. Але затое, лічыў, ты змагла выявіць шмат глыбіннага ў гэтай жанчыне. Ён меў на ўвазе, у прыватнасці, і тыя сцэны, дзе Дар’я перад развітаннем са сваёй хацінаю беліць столь, мые сцены, прыхарошвае яе па звычаю тых мясцін: непатрачанасць душэўных сіл, запас іх.

— Ох, і баялася ж я, што не падыду яму, не здолею зрабіць усё, што патрэбна. Ён жа рэжысёр зусім іншага стылю, мовы, чым Ларыса, у яго ўсё другое, а іначай і не можа быць у сапраўднага рэжысёра. I калі працавалі ўжо ў Краснаярскім краі, у пасёлку Гаравым, пасля аднаго прагляду адзнятых кадраў, вельмі важных для карціны, ён раптам дзякуе мне, цалуе...

— Ён быў упэўнены — так і казаў тады, — што на галоўную ролю рэжысёр заўжды падсвядома выбірае акцёра, які ўнутрана падобны да яго самога, і што Лары­са, хутчэй за ўсё, у тваім узросце была б падобная да цябе, душэўна і нават вонкава ў чымсьці. Асабліва вось гэтым: заўсёдная незадаволенасць сабою, зробленым, а яшчэ — няздольнасць умясціцца ў які-небудзь жыццёвы стэрэатып.

— Не ведаю... Штосьці, відаць, атрымалася. Але і памучыцца давялося, праўда. Так, усё сапраўды добрае — дарагою цаною... У Краснаярскім краі запрашалі на масоўкі мясцовых жыхароў. Здымкі ёсць здымкі: чакаюць надвор’е, старанна рыхтуюць усё, спрабуюць бясконца. I чую раптам: «Я гатовая сама ім заплаціць, чым так во цэлы дзень стаяць!» А потым — пра нас, акцёраў:

«Паўтары-дзве гадзіны глядзіш фільм — а якая ж у іх цяжкая работа!»

— Клімаў, па яго словах, жадаў захаваць праўдзівасць, натуральнасць жыццёвага плана і ў той жа час зрабіць многае ўзвышана-ўмоўным, толькі без катурнаў, зразумела. Каб у некаторых фігурах, найперш у тваёй гераіні, было і нешта ад строгай, высакароднай статуарнасці антычнага тэатра.

— Так, мая Дар’я з’яўлялася ў нас часта як бы ў суправаджэнні такога «хору»...

— 3 чаго ты, уласна кажучы, і пачынала некалі у Беларускай студыі. Клімаў лічыў, што ты сыграла трагічна-ўзвышаную гераіню.