Улӑп таврӑнни

Чӑнах та, икӗ енчен чулпа ҫирӗплетсе пысӑк хапха майлаштарса лартаҫҫӗ пуль ӗнтӗ, тӑшман тапӑнсассӑн хупӑнса ларма: «Хӑйне тӗнче пуҫлӑхӗ пек тыткалакан Эсрел те кӑштах хӑрать пулас. Камран-ши?» — шутласа илчӗ Алмас…

Акӑ, пӗри, пушӑ михӗпе иртсе пыраканскер, чарӑнса тӑчӗ те сиввӗн пӑхса шӑл витӗр: «Эх, Алмас, намӑс мар-и сана. Халӑха Эсреле хирӗҫ ҫӗклес вырӑнне ҫакӑнта чӑвашсене ҫапса тӑратӑн. Аҫу хӑраххи», — терӗ.

Алмас пичӗ ҫуса тасатнӑ кишӗр пек хӗрелсе кайрӗ. Каламалли сӑмах та тупӑнмарӗ. Лешӗ вара михӗ тӗпӗнчи тӑпрана Алмас ури ҫине силлерӗ те малалла уттарчӗ…

Ӑҫта кайса кӗмелле-ха? Атӑ ӑшӗнчи тӑпра туяпа ҫапнинчен те хытӑрах ыраттарать. Намӑс тӑпри мар-и-ха вӑл? Килелле тапса сикӗччӗ, усси пулас ҫук. Эсрел тыткӑнӗнчен киле чӗррӗн таврӑнакан пулман теҫҫӗ. «Атте, мӗншӗн килсе каймастӑн ҫак эсӗ? Ман ҫинчен мантӑн-им?…»

Улттӑмӗш кун. Кӑнтӑрлахи апат хыҫҫӑн Алмаса каллех чул кӑларнӑ ҫӗре илсе кайрӗҫ. Ку хутӗнче вара пӗчченех.

Вӑл ҫитнӗ ҫӗре ӗҫ вӗресе тӑрать тесессӗн те юрать, ирех пуҫлаҫҫӗ курӑнать. Паян вара тӑр кӑнтӑрлах темиҫе ҫӗрте те вутӑ йӑлкӑшса ҫунать. Пӗр вучахӗ инҫех те мар, унта мӗн пулса иртни лайӑхах курӑнать. Чылай пысӑк чула хӑйӑртан тасатнӑ та йӗри-тавра вут хурса хӗртеҫҫӗ. Кӑварӗ те нумай. Питӗ вӗри курӑнать, ҫыннисем кӑшт айккинерех кайса тӑнӑ. Тимлӗнрех пӑхсассӑн хӗрсе ҫитнӗ сывлӑш выляни те паллӑ. Вутне вара хӗрхенмеҫҫӗ, хураҫҫӗ те хураҫҫӗ. Алмас ҫакна чул йӑтакансене ҫапма мансах чылайччен сӑнаса тӑчӗ. Ак япала, чулӗ те хӗрсе кайнӑ иккен, хӗрлӗ тӗс ҫапнӑ. Лешсем ҫаплипех шӗлкӑвара вӑрӑм шалчапа хускаткаласа илеҫҫӗ. Акӑ, иккӗшӗ вӑрӑм валак йӑтса пырса пӗр вӗҫне чул ҫине тӗкӗнтерсех вырнаҫтарса лартрӗҫ. «Аялтисем! Сыхланӑр!» — кӑшкӑрчӗ пӗри. Чул патӗнчисем те чылай айккине кайса тӑчӗҫ. Унтан ҫӳлтисем валак тӑрӑх шыв ячӗҫ. Чашӑл! туса пӑс ҫӗкленнӗ хыҫҫӑн таврана шарт-шарт! тунӑ сасӑ сарӑлчӗ. Самай пысӑк чул татӑкӗсем аялалла вӑркӑнса кайрӗҫ. Лере вӗсене часрах сивӗнччӗр тесе татах шывпа сапаҫҫӗ иккен. Кайран ҫӗклесе хӑпартаҫҫӗ. Ҫакӑнта тапаҫланакансене хӑваласа тӑмалла та ӗнтӗ Алмасӑн.

Кунта та чӑваш тӑрӑхӗнчи ӗҫ йӗркипе танлаштармалли тупӑнчӗ. Ҫамрӑк турхан ашшӗпе пӗрле ялсем тӑрӑх ҫӳренӗ чухне ҫынсем пысӑк чула мӗнле ватнине куркаланӑччӗ-ха. Малтан ҫав чула тимӗр е пӑхӑр япалапа шӑтарса чылай тарӑн шӑтӑк тӑваҫҫӗ. Унтан ҫав шӑтӑка питӗ типӗ йывӑҫран тунӑ пӑта ҫапса кӗртеҫҫӗ те шыв яраҫҫӗ. Йӗпенсе сарӑлнӑ йывӑҫ вара хӑй ӗҫне аванах тӑвать, чула ҫурса парать. Ку мелпе чӑвашсем мӗн авалтанпах усӑ кураҫҫӗ иккен. Кунта вара урӑхла. Каҫ тӗлнелле хӗртнӗ чулсем татах шартлата-шартлата ҫурӑлчӗҫ…

Алмас ҫитнӗ ҫӗре лешсем каҫхи апат ҫисе канма выртнӑ пулмалла. Пӗри те курӑнмаҫҫӗ. Ахмат та ҫуккӑ, унпа пӗрле ӗҫлекенни кӑна. Апат ҫинӗ май кӑштах пуплешсе илчӗҫ те лӑпланчӗҫ.

Чул кӑларнӑ ҫӗрте пулни самаях ывӑнтарать иккен. Шӑм-шакран ытла ӑшри йывӑрлӑх пусать, шӑхлич те тытас килмест. Алмас вара выртнӑ-выртманах ҫывӑрса кайрӗ.

Ольгӑшӑн паянхи кун калама ҫук пысӑк хуйхӑ илсе килчӗ. Хӗрарӑмран тӑранма пӗлмен Эсреле пулах ӗнтӗ. Ольга ашшӗ, Танаис шывӗ пуҫланнӑ ҫӗрте пурӑнакан ӑру пуҫлӑхӗ, хӑй хӗрне Эсреле качча пама килӗшнӗ, кӑштах та пулин ҫӑмӑллӑх шыраса ӗнтӗ. Чылайӑшӗ ҫапла тӑваҫҫӗ те. Эсрел арӑмӗсем хушшинче мӗнле халӑх хӗрӗ ҫук пулӗ.

Ыран вара Ольгӑна Эсрел ҫуртне куҫараҫҫӗ, арӑм тума хатӗрлеҫҫӗ. Ашшӗ те килет ӗнтӗ. Унсӑр мӗнле-ха?

Малалла мӗн пулса иртессине ӑнкартма май ҫук. Пӗр пӗччен вӗт-ха вӑл, калаҫса чуна пусарма та ҫын ҫук. Тӗрмери пек пурӑнать. Алмас патне кайӗччӗ, хуралтан хӑрать. Енчен те вӑл сиссессӗн, ахаль ирттерсе ярас ҫук. Тен, халӗ Ольгӑна тивмӗ-ха, ҫапах Эсрелӗн пулас арӑмӗ. Патакӗ Алмаса лекме пултарать. Уншӑн сӑлтав кӑна пултӑр, ҫапать те хуҫать.

Ҫапла ҫывӑрса каяймасӑр пӗр енчен тепӗр енне ҫаврӑнкаласа выртнӑ ҫӗре вӑхӑчӗ самаях шурӗ. Акӑ, алӑк сассисем те илтӗне пуҫларӗҫ. Пурте пӳлӗмрех-ши тесе тӗрӗслет ӗнтӗ. Ольга куҫне хупса ҫывӑрнӑ пек туса выртрӗ. Лешӗ алӑка уҫса кӑштах итлесе тӑчӗ те тухрӗ, унтан Алмас патне кӗрсе пӑхрӗ. Вара хӑй патне уттарчӗ. Халӗ ӗнтӗ урӑх тӗрӗслес ҫук. Йӗрки ҫапла, ҫур ҫӗр тӗлнелле кӗрсе пӑхатех.

Тепӗртак тӑрсассӑн Ольга питӗ хуллен алӑкне уҫрӗ те ҫарранах, ура сасси ан пултӑр тесе ӗнтӗ, Алмас алӑкӗ патне пырса тӑчӗ. Ӑна уҫиччен йӗри-тавра пӑхса илчӗ. Нимӗнле сас-хура та илтӗнмерӗ, пӗр йытти кӑна кӑшт йынӑшса илчӗ те лӑпланчӗ. Вара тин питӗ хуллен уҫса кӗрсе тӑчӗ те ҫаплипех васкамасӑр хупрӗ. Унтан ҫывӑракан Алмас патне пырса тӑчӗ те питӗнчен шӑлса илчӗ. Лешӗ вӑранмарӗ. Хӗрача вара каччӑ хӑлхи патне пӗшкӗнсе: «Алмас, вӑран-ха», — терӗ. Илтрӗ пулас, чӗтренсе илчӗ те хӑравҫӑ сасӑпа: «Кам кунта?» — терӗ.

— Ан хӑра. Эпӗ ку, Ольга.

— Мӗн пулчӗ вара? Лешӗ килсен…

— Урӑх килмест вӑл… Калаҫас килет манӑн, чунӑм ҫунать. Кунта эпӗ юлашки каҫ, — терӗ Ольга Алмаспа юнашар ларса. — Ыран мана Эсрел килне куҫараҫҫӗ.

— Ку мӗне пӗлтерет тата?

— Хӑй арӑмӗ тӑвасшӑн вӑл мана. Аттепе те калаҫса татӑлнӑ.

— Мӗн тӑвӑн ӗнтӗ, Ольга, турӑ ҫырнинчен иртеймӗн. Шӑпу ҫапла пулӗ.

— Мӗнле турӑ… Каяс килмест ман унта, чысӑма та уншӑн упраман.