Заговоренный меч (на каз.яз.)

гедей, Жаатай, Тле балаларыны басшылы саясаты ан тгіспен, баынан елді ыру, талаумен аяталатын-ды. орыту, орансыз елді тек найзаны шымен, айбалтаны кшімен баындыру — бларды негізгі саясаты еді. ртенген, ираан ала, лазып бос алан егін даласы, тау-тау болып йілген адам сйегі, ашан, босан жрт — міне, монол анды балатарыны бір кездерде гл-гл жайнаан лкелерге алып келген лесі осы болатын…

Ал аза жеріне келген Жошы да осы саясаттан танбаан. Тек ойын орындау тсілі згеше еді.

ият руыны батыры Есугейден туан Шыысхан оырат Дай-ноянны ызы Бртеден бес ыз, трт л крген. Соларды бір ыздан кейінгі е лкені Жошы. Монол рпы бойынша з руынан йел алуа болмайды. Жігіт алыдыты баса рулардан, сіресе наашы жртынан іздеуі керек. Осы дстрге арап, Жошы да зіні зады трт атыныны шеуін оырат руынан алан. лкен бйбішесі Жке-бегімнен лкен баласы Орда, екінші йелі кі-бегімнен Бату туан. Блар да наашы жртынан бір-бір йелден алан. Осылай атадан кеге, кеден балаа ауысан рып бойынша Жошы рпаы оырат руына кйеу жрт боп кеткен. Ал бір кезде Керулен, Онон, Орхон зендеріні бойымен кшіп жрген Найман, Керей, Уа рулары трізді монол жеріндегі оырат руы, енді бірінші боп Жошы лысына кіреді. Бны стіне «Шыыс монолда хандыа таласып жргенде, Брте Керейді бір батыр жігітімен кілдес болан екен. Жошы содан туыпты» деген де ауесет бар. Бл ауесет исына да келетіндей. Оан длел: Шыысхан енді летініне кзі жетіп, орнына Жошыны ойма боп бір мы екі жз жиырма алтыншы жылы лы рылтайды шаыранында, монол жыраулары хан алдында «Жошыны ойма, ол сені нсілі емес», деп жыр айтады.

Осындай себептерімен Жошы оырат, Керей руларын іштей анап жатса да, сырттай жаын стаан болып крінеді…

Жо, арамаындаы жртты Жошы андас болдым деп аяан емес. Оан басаратын, мірін жргізетін ел керек. Ал Дшті ыпша Жошы хандыыны туын тігетін негізгі жері болуа тиісті еді.

Демек, аза шежірелері Жошыны Шыысты зге балаларындай анішер атамайды. Жыр, аыздарда кейде аарымен бірге сзге тотайтын, ашуын аыла жегізе білетін адам етіп крсетеді. Бан «Аса лан — Жошы хан» аызы ку.

айткенмен де осы Жошы Жаатайдай басып алан елін ртып жіберуге штар болмаан. Оны бйтпеске амалы да жо еді. аза жерінде алан монол басыншылары сан жаынан жзді біреуіндей-а аз-тн. Шыысхан жаулап алан жерінде трт басына трт лыс етіп блгенінде монол скерінен райсысына он санадан[9] бар бергені трт мы скер деген апар бар. Монол нояндары да, бір шелек суа салынан бір уыс тздай алы азаты арасына кіріп біржолата оны тілін, дінін алып здері де аза болып кетеді. Тек Шыыс рпаымыз, тре тымымыз дегенді здеріні стемдігін орауа ана пайдаланады.

Таы бір еске алатын жадай: аза жерінде, Хорезм, Киев трізді лкен алалар болмаандытан, Жошы тымы ан жоса етіп алатын бекіністер де аз еді. Дшті ыпша рулары да монол трізді кшпелі жрт, ашып жріп, босып жріп соысып з тедігін оайа бермеді. Жошы рпаына бнымен де санасуа тура келді. Тиімді болса азатан ыз алып, ыз беріп кетуден де тайынбайды. Осындай жадайда Бату зіні бір ызын Маыт жігітіне береді. Одан Ноай деген инал[10] туады. Ноай асан батыр, аылды кісі болады. Хан таына отыруа хаы жо, ке жаынан Шыыс тымынан емес, біра Батухан лген кезде оны скерін басарады. Осы Ноай ыры жылдай бкіл Жошы тымына айтанын істеді. Алтын Орда хандарын з олымен отырызып, з олымен алып тастай алатын мірші болады. Аырында Алтын Ордаа Мке ханны бесінші баласы Тотау (азатар оны Тотайхан деп атаан) хан болады. Бл кезде Ноай батырды артайан шаы. Жас ханмен крі тарлан айаса кетеді. Дшті ыпша еліні ру-руа блінген алауыздыын пайдаланып, Тотау скері Ноайды жееді. Ноай он жеті нкерімен Башрт жеріне ашады. Жолай оны Алтын Орда ызметіндегі бір князьді жауынгері стап алып лтіреді. Басын Тотауа кеп береді. Біра жауынгер ылыынан шошынан Тотау «арапайым адам хан тымына ол ктермес болар» деп зіні басын алдыртады.

Хан атын алмаанмен, Ноай лы би аталан. Дшті ыпша жеріні батыс блегі Ноайлыны хандыына айналады. Бл хандыты негізін алаан Маыт руы.

білайырды да зіні ол астындаы Арын, ыпша руларыны белді адамдарынан сескенуіні де бір себебі осында. Ноай батыр секілді Ажол биді де (бл ел ойан аты, шын аты Дайырожа) артында тран алы Арын елі бар. Ал Майсара обыланды батырды соынан ерген ызыл бас елін шауып, исса жырына айналан ары бабасы ара ыпша обыландыдан алан жау жрек быыан айбарлы ыпша жрты тр… айсысыны сзін жатау керек. Бдан иын хан басына сын бар ма?

«Жаланда не иын, азаты ру таласын шешу иын. Біра оны шешуді андай ажеті бар? — білайыр хан мырс-мырс клді. — Шыыс тымыны хан таына осыншама за отыруыны себебі де осында емес пе? Егер ру-ру боп блінген бар аза бірігіп кетсе не болар еді? Жо-жо, бл жрт — абайлап стамаса олыды алып тсер ылшылдаан стара. Абайлап стауды жалыз жолы — біріне-бірін батырып ою. Сонда ана бл ткір стара ауіпсіз».