Заговоренный меч (на каз.яз.)

Бл — білайырды ойы. Ал Жнібек болса, осынау ру таласына згеше арайды. «азір білайыр иын халде, — деп болжайды ол, — Ордасыны да айбары брыныдай емес, жан-жаы тгел аш асырдай талауа зір жаулары. Отстік-кнбатыс жаынан орасан айтадан бас ктере бастады. Мауреннахр барасыны да шпендігі кшеюде. Аса Темір рпатары іштен тынып, стті кнін ктіп отыр. Солтстік-батыс тсы да жауар кндей тнеріп тр. Ал Еділ зеніні ары бетіндегі Ноай Ордасы кннен-кнге іргесін рі салып бара жатыр, достытан асты тілеуі басым. Ежелден бсекелес жаулары азан мен ырым хандытары да бел алып кеткендей. Астрахань слтандары білайырдан крі, солара арай иек артпа… Бны брі р доайбат емес, бір хандыты жн етер аар. Ал Алтын Орданы зіні іші алай? Жиди бастаан теріге сас. Хан салан алым-салыты зардабына шыдай алмай бден ауаланып алан. Кні бгін білайырдан блінгелі тран аза рулары аз емес… Тек соларды санын кбейте тсу керек».

Жнібек, ыра шыан сайын, ел тауыметін кріп, ордасына немі ренжіп айтатын. сіресе, ткен жылы, бір оиа слтанны кз алдынан кетпей-а ойан. Ол анан келе жатып білайыр лашкерлері шауып кеткен бір ауылды стінен шыан. Шаыраы кйрей жерге тскен йлер… лдары сойыла жыылып, ботасы лген інгендей боздаан аналар…

Жнібекті таныан асаал:

— Шыраым, Жнібек, — деген, — бтен елдерді шабуа жігіттеріді бермедідер, мерзімінде алым-салыты тлемедідер деп ханны аш брілері аулымызды шауып кетті. Еділ бойында да крген кніміз осындай болатын. тара кр енді бізді бл орлытан!

— алай тарам?! — деген Жнібек.

— білайырдан бізді бліп ал, — деп жауап айыран арт. — згені жер-суына ызыпайтын, з елінен жат жрттай ауыр алым-салы салмайтын жеке шаыра ктер.

ытай мен Жоар жеріндегі рулар да осындай ой білдірген. Осыны брінен Жнібек жеке ханды руды кпті арманы екенін жне з басыны амы мен ел-жртты тілегіні сабатаса бастаанын кптеп тсінген. Бл — мрат- а жетуді даыл жолы. Бгін болмаса ерте шаруашылыы, жер-суы, дет-рпы, тілі, тілегі бір Дшті ыпша даласыны кп руыны бір женен ол, бір жаадан бас шыарып, бір ел болып ралып, бір халыа айналатынына шек келтірмеген.

Осы себептен де білайыр хандыы — Алтын Ордаа баынышты екі белді ру — Арын мен ыпшаты арасындаы дау, таласты рши тсуінен атты міттенген. білайырды ойы, бл руларды бастарын біріктіртпей билеу болса, Жнібекті ойы білайырды Ордасын лату шін сол руларды арасындаы Алтын Ордаа деген шпенділік рши тсуі керек. Ескі Орда таластан лсіресе, жаа Орда тігуді жеілге тсетініне ол кмн келтірмеген. «азаты кшпелі рулары алмас ылыш, — деп ойлаан слтан Жнібек, — егер жмсай білсе — ол жауыа айбар, жер-суыа оран. ара халы з бетімен бірімен бірі соыспайды, тыныштыты, достыты тілейді. Бар пле бізде, хан, слтандарда. олыдаы осындай кшті аужайлап пайдалана алса, ойыдаыдай хандыты руа болады. Ноай, азан, ырым, Астрахань хандары мен слтандары таламасын десе, ары жаыдаы лы жрт — орыс елімен тіл тауып, одатасан жн. Біра ондай кнге жету шін е алдымен білайыр Ордасынан бліну ажет».

Ал білайыр Дшті ыпша хандыын кшейтудегі алашы крестерінде зіне сенімді рал еткен кшпелі руларды азір теріс арай бастаанын тек слтандарды астандыынан кретін. Орынсыз соыс-жорытан, баса елдерді шабудан кешегі алмас ылышты жзі айтып, іске алысыз боп малатынын ысы келмейтін. «Жыланны ш кессе де кесірткелік ауары бар, — деп ойлайтын ол, — егер де слтандарды шпенділігін жойсам, Алтын Орда лі де талай елді баындыра алады. Тек соынан ерген тобырды ткір айрап жауыа сала біл! Аужарлы етпе!».

білайыр таы ауыр крсінді. «Тобыр! Біра сол тобыра ерік берсе, ол ожасыны да басын алатын аарлы кшке айналады… Ерік беріліп еді, Мысыра лдыа сатылан Бейбарыс не істемеді? Ататы лауды зін Египет жерінен уды…».

Шыыс шапыншылыы тегеурінді екпінімен аза руларыны быж-тыжын шыарды. Кпшілігі з жерінде аланменен, бірталайлары баса елдерге ашып, жан сатауа мжбр болды. Бір мы екі жз ыры бірінші жылы ыпшаты біраз ауылы бастыы отан хан болып мадиярлар жеріне ауып кетті. Бларды мадиярларды королі оныс беріп, алдарына мал салып жасы арсы алды. Бан ашуланан Бату венгер короліне хат жазды. Ол хатында: «Оны стіне мені ыпша лдарыма сен оран болатын крінесі. Мені зіе арсы оймайын десе, бдан былай арай арамаыа ыпшатарды стама. ыпшатара менен ашу жеіл, — оларды йі-кйі жо, шатырда трады, ал сені йі бар, жері бар, алалары бар. Менен алай ашып тыласы» деп орытан Бату.

Бір мы екі жз жиырма тоызыншы жылы Лаврентьев шежіресінен ыпша-азатарды монолдардан ыып, зі жау тепкісіне тскен Еділдегі бларлар жеріне, Россияа, Польша, Литваа барандарын креміз. Бір кездегі кшпелі жауынгер елді ждай мыты бекзада, ел билеген батырлары енді жат жерде бетегеден аласа, ойдан жуас кйге шырайды.

азатарды біразы иыр кншыыса, Монолия, ытайа да апарылады. Шыысхан мен Жошы кезінде азатарды бірнеше бекзада, батырлары Монол императорыны лы Ордасында ызметке кетілген. ысасы бір кездегі айбынды елді дшпандары талан-таражын шыарып, лын рыма, ызын ы- рыма шбыртады. азаты батыр жігіттерін топтап лдыа, мсінді ыз-келіншектерін йіріп кдікке сата бастайды.