Заговоренный меч (на каз.яз.)

Сайыста ара ыпша обыланды жан шыдатпаан. Екі бие сауымындай мезгіл оан тек Арын биі Ажол ана ттеп берген. Біра оша тя Кксегірді тегеурініне шыдай алмай бір сайыста астындаы ша йры Ажамбасы тізерлеп шгіп алып, сайыс трешілері бас бйгіні обыландыа деп шешкен. Тйе жарыс, атын крес — брі аяталып, бгін асты е ызыы, талай жан кінер, талай биді намыса шауып абырасы сгілер жыраулар айтысы басталан. Айтыс трешісі жзден асан лы жырау Асан айы. Ол бл жолы желмаясымен Ккше теіз тсын шолып келген-ді.

— Асан ата, Ккше теіз маы андай жер екен? Сайын ордасын кшіруге жарар ма? — деген білайыр ханны сзіне Асан айы:

— а стін жайлау етем десе ханны еркі ой. Ал мен крген Ккше теіз маы:

«Тас табаны трт елі

Атан жрер жер екен, Тсегінен тілген.

Адам жрер жер екен».

деп жауап берген.

Осы Асан айы айтыс трешісі. Треші боларында ол білайыр хана:

— Атамыз Майы биден бері бйге хан ордасын кім асыра матай алса соан беріліп келетін-ді. Бл жолы ата жолын бзбапын. Егер соан кнсе треші боламын, — деген.

Бкіл ел-жртты ардатаан Асан тінішіне хан да арсы келе алмаан.

— п, айтаныыз болсын, — деген білайыр.

Асан айтыс тртібін зінше ран. Бас бйге кім де кім жауа арсы елді ерлігін дрыс айтып бере алса, соан беріледі. Орта бйге з руыны жер-суын ораудаы істерін дрыс суреттеп берген адама тапсырылады. Ал ая бйгеге Дшті ыпша еліні болашаын кім дрыс болжай алса, сол ие… Жне жеіс тртібі де згеше. Бір жырау з руыны ерлігін паш етсе, арсы жырау сол руды айтылан ерлігіні кемшілігін, атесін дат етеді. айсысыны жыры жрт ккейіне онар болса, сол жеді деп саналма. Шыыс рпатарын мадатайтын айтыса да осы шарт. Бл шарт шінші айтыста да олданылма: бір жырауды болжауын екінші жырау сынауы керек. Егер сынай алмаса жеілген болып саналады.

Бас бйгеге ыпшаты лы жырауы азтуан мен Арынны аиыы Сыпыра жырауды рпаы отан тайшы тспек болды.

азтуан тапал, тоты жілігіні орасын йан асыындай шымыр адам. Сондытан да оны халы «ара бойлы азтуан» деп атап кеткен. Бір тайпы елді батыры жне жырауы. білайыр тсында аза, ноай ауымдары (ноайды біразы азан жеріне ауып кетсе де) аралас-ралас кшіп жрген. Хандар ттатан шпенділікке арамастан, ттас бір руды не бір тайпы елді бгін ноай рамында болып, ертеіне аза жаына шыып кетуі деттегі жйт саналан.

йтседе, екі ел арасындаы жанжал кейде лкен рыса айналып, бір жаы ата мекен онысын тастап кететін кезедері де болан. Осындай бір айаста ыпша жаы жеіліп, Ноайлы дуіріні жырауы атанан азтуан:

«Салп-салпынша анау ш зен.

Салуалы мені ордам онан жер, Жабаылы жас тайла

Жардай атан болан жер, Жатып алан бір тоты.

Жайылып мы ой болан жер», —

деп басталатын ататы Еділмен оштасу толауын айтан.

Осы азтуан ыпша руыны ерлігін мадатап, байлыын матама…

Бнымен айтысатын аын: «Ер Тарын» иссасында «бл — з мірінде толау айтып тоыз ханды тзеткен кісі» деп келетін бкіл азаты амын ойлап ткен Сыпыра жырауды рпаы Арынны ардагері сексеннен асан арт отан.

Ел амын ойлаан, лы сыншы Асан айыны бл жырауларды айсысынан болса да есесі биік жатыр. Оны жыры айы трізді тпсіз тере, ел мраты трізді мгі шпес арманды, ана жрегіндей мейірімді келетін…

Хан ордасыны алдына кіле би, батырлар ала-отан отыраннан кейін Асан айы айтысты бастады. Ол алдымен зі іштегі кйігін сырта шыара ел-жртыны амын сз етіп біраз толау айтты. Халыа тарап кеткен:

«Таза мінсіз асыл тас.

Су тбінде жатады.

Таза мінсіз асыл сз.

Ой тбінде жатады.

Су тбінде жатан тас.

Жел толытса шыады.

Ой тбінде жатан сз.

Шер толытса шыады» —

деп басталатын лы толауын да осы жолы айтан-ды. Бір бунап, бір босатан науастай, бойын ысан жырын бітіріп барып «уф» деп демін алды. Енді ол бида орамалымен кн сйіп, жел ріп, атпарланан ксті мадайынан соралаан терін сыпыра сртті. Содан кейін барып жырауларды мына отыран ауыма з руларыны айдан шыанын, аттары неден алынанын таныстырып туін бйырды.

азтуан жырау безілдеген домбырасымен бірге орнында байыздай алмай, арасын жыр ысып, астындаы тай терісінен шыып, жоралатап дгелей, ащы дауысын бір шыратып алды да:

Алада ала, ала бар,

Бата алмай жау аладар.

Сатан шыан Кейса бар, Кейса — айса, ыпса — ыпша боп.

Он екі атаа таралар, —

деп Мхаммет пайамбар тумастан мы жыл брын, Ескендір Злхарнайынды Жиделібайсынны жеріне кіргізбей тотатан Са еліні патшалары фарсы жрты кей деп атап, одан патшаны тадаулы скерін — кейса (патша саы деген маынада) деп, одан ыпса туып, ыпсаты ыпшаа айналанын бір толап тті. Содан кейін Жиделібайсын жерін хнулар[18] аланда ыпшатарды солтстік суы жаа Ертіс, Есіл бойына шегінуге мжбр боланы, одан бес асыр ткеннен кейін тркі тымдас тркі, карлуктар-араалпатар жайлаан Еділ, Жайы бойына ауанын шырай толады.

Сзді Асан айы енді отана берді. арт жырау ара кйектеніп кеткен крі обызын, ботасы лген ігендей боздатып, арлыан крі даусымен:

Жусанды деме араан, Жлдызды жары ай деме,

ытайдан шыып тараан.

Хнуа арсы ол шыса, Жорыта болан маймене.

А-лунь[19] — Арын руы,

ыпшапен атар жаралан, —

деп кне заманда Солтстік ытайдан батыса арай хнулар (гунндар) аттан- анда Арындар тркі тымдас елдерімен бірігіп бас ктергенін, аыры тиль кшіне шыдай алмай, сонау Ертістен рі Жоар тауына арай кшіп, хнулар тіп кеткеннен кейін,