Заговоренный меч (на каз.яз.)

Жетісуа келгенін[20] асатата жыр етіп тті.

Треші Асан йытап кеткен адамдай кзін жмып ойа шома тскен. лы сыншы ойын ешкім бзар емес, лаа ран танадай брі бірдей тына ал- ан. лден уаытта Асан айы кзін ашты.

Смырай, срия, см заман.

Шаалы тран ср жылан.

ткені емес халымны

Болашаы шер-мым…

деп ел-жртыны келешегін ойлап сл айырып отырды да, ос жырауа брылды. Халыты айтысты ктіп отыраны есіне тсіп:

— азтуан жырау, баста! — деді.

ыпша елі, Орта Азия хнулары — чмхуну рпатарынан, бізді дуірімізден брын келе жатан Европа халы тстес, дінілі тайпасыны кнбатыс блегі, кне сатар сарындысы, ыпса деп аталатын рудан жне кне ангуй еліні алдыы — аылардан рылан, тркі тымдас, Ертіс пен Тобыл зендеріні арасындаы аашты ірді жайлаан, жау жрек алы жрт болатын. Оныншы асырды бас кезінен бастап, гуздарды (осы кнгі трікмендер) отстікке, печенгтерді (кне кенгерес елі) кнбатыса, карлуктарды (азіргі араалпатарды) отстік-кншыыса, углерді (карелофиндарды) солтстіктегі алы орман арасына уып, кне ангуй жеріне келіп орналасан. Сол кннен бастап сонау Еділ мен Ертісті ортасын Дшті ыпша жері не ыпша даласы деп атап кеткен. ыпшатар он бірінші асырды орта шенінде Днепр зеніне келіп жеткен. зіні шекарасына келген елді орыс жрты шаштарыны сар- ылттыына арап «Половцы» деп атаан (Полова — кесілген сабан), ал батыс Европа елі — коман деген ат ойан. Бл жау баан кшпелі ел кршілес жрттарына ыридай тиді. Жат соыс дістері бларды те ауіпті етті.

асырлар бойы деттенген тсілдері бойынша, жауына жо жерден тиіп, заматта айып болып, немі ат стінен тспей йренген кшпелі елді жігіттері соыса бден йренген, за жорытара шыныан жау жрек жауынгерлер еді. Жасынан сада атып, аран тастап баулынан, ыпша сыпайлары шып бара жатан сты жапен кздемей бір-а тартып тсіретін шетінен мерген келетін. Бларды негізгі аруы сада, иытарына ілгені жебеге толан орамса, исы алдаспан жне жау мойнына латыратын ыл аран. Кпшілігі найза стайтын. немі шы-иыры жо жазы далада кшіп жретіндіктен, дала бркіттеріндей ыраы жаралан. Жауа блардан жасырынып алу тіпті ммкін емес-ті. ас жаыны скерін крісімен-а блар жатарынан жебені ардай боратып, ат оятын. арсы жаы берік болса, орып кеткендей жорта кейін шаба жнелетін. ашан ыпшатарды жауы оп-оай уып тастама боп тра мтылса, бір жасырын ойнауда тыылып тран мергендері оларды оты астына алатын. Ктпеген жерден мндай жадайа шыраан жау скері сасып алып сл кідірсе, жаа ана ашып келе жатан ыпшатар кенет аттарыны басын кейін брып, айтадан атой салатын. Мндай тсілге йренбеген жау скері быж-тыж болып аша жнелетін. Оларды ыпшатар арттарынан уып жріп садапен атып, не болмаса болат алдаспандарын лаштай сермеп ырып салатын.

Ал екі жаты кші бірдей тсіп жаумен бетпе-бет кездесер жадай туса, ыпшатар сап-сап боп бірнеше атара блінетін. дет бойынша алдыы атардаы атты жауынгерлер саптарын сйір шты етіп ратын. Бл олара жмса жерге кірген азытай, жау шебін оай бзуа керек-ті. р топты ара-араларына жне арт жаынан шабуыла шыан жауды кідірту шін арбалар оятын. Осы арбаларды артында керек кезінде рыса тсуге дайын тран таы да скері болатын. Ал егер жау жаыны кші басым келіп, шабуылды олар бастайтынына ыпшатарды кздері жетсе, соысу тсілін басаша жргізетін. стіне гіз, тйе терілерін жапан арбалардан дгеленте бекініс жасайтын. Арбаларды шетінде жаалай трып алып, шабуыла шыан жауына о жаудыратын. Жау ай жаынан келсе де дгелене рылан бекіністегі ыпшатарды ала алмайды. здері оа шады. Оны стіне ыпшатар лгі арбадан жасалан дгелек бекіністеріні ара-араларында исы-исы жол алдырып, жау кшіні лсірегенін білсе, здеріне таныс исы жолдарымен жау шебіне ат ояды. Ал шабуыл жасаан жау бл жолдарды пайдалана алмайды. Шауып келіп кіремін деген жауынгер екпінімен кеп алдындаы арбаны соып, быт-шыты шыады. Ал лдеайда кіре алан етрат[21] брадап жатан жолмен бекініс ортасындаы шепке жеткенше ыпшаты бірер жігітіні шірене тартан садаыны сауыт бзар жебесіне душар болады. Тіпті таяп алса найзаайдай жарылдаан наркескенінен аза табады. Ал арба арасындаы исы жолдарды ыпша жауынгерлері мейлінше еркін пайдаланатын. Жау ктпеген жерден, тал арасынан шыан жолбарыстай, лып етіп пайда болып, сада оын жаудырып-жаудырып жіберіп, айтадан кіріп жо болып кетеді. Басына жген киіліп, стіне ер тскенінен бл діске машы болып йренген ыпша жыл- ылары еш уаытта дет алан жолынан жаылыспайды. амыс арасымен сусылдап ткен жыландай, арбалар арасынан алай болса солай те шыатын. Мндай діске дадыланбаан жау аттары екпінімен кеп, е бірінші брылыста-а арбаа соылып, арындап барып шаласынан тседі. Соынан келе жатан жауынгерлер жолы бгеліп тотап алатын. Осы сл аял ыпша жігіттеріне жеткілікті. лаштап тартан айы садатан ысылдай атылан ажал жебелері кімді болса да ат стінен шырып тсіреді.

ыпшатар бл бекіністерін здеріне олайлы жерге орнататын. Егер тадаан жерлері алда-жалда ауіпті болса, бір алтарыста, не ымырт йіріле дадыланан дет бойынша арба жетегін зегілеріне іліп алып заматта бтен жаа кшіп кетеді. Жау орнын сипап алады.