Заговоренный меч (на каз.яз.)

— Бейбітшілік рашан халыты ккейкесті мраты, сен сол халы мратын кксеп отырсы, отан жырау, — деді. Бас бйге сенікі, — енді ол азтуана арады, — елді елдігін, ерді ерлігін мадатау о да бір паш неге, біра ерлік ел шабуа баышталса езгілікке айналады. Демек, Жейхн зеніндей тасыан жыры шін орта бйгені саан сынар едік, от ауызды, ора тілді азтуан жырау, біра аылгй отан арт ыпшаты зге елге еткен иянатын бетіе басып, тсаан жылыдай рісіді кеіттірмеді. Сол себептен лі де айтылмаан жыры алан іспеттес. ыпша р ана баса елдерді шауып ойан жо ой, з елін ораандаы ерлігін естісек дер едім…

Бас бйгені алан Арын жаы шат-шадыман боп тасыды. Аталы сзге то- тап йренген жрт Асан айы шешіміне риза екенін білдірді. Асан шешімін азтуан да ділетті крді. Жеіліп ап прмене болдым демеді. Тек Ажол бимен ба кндес обыланды батыр ана намыс оты кйдіріп таат ете алмай, іштей алай-длей.

Айтыс тізгінін олына стаан Асан айы лі де ызу отыран азтуанды тежегісі келмей:

— Сйле, жырау, — деп домбырасын статтырды.

бден ызып алан азтуан кттірмеді. білайыр хана арап домбырасын аып-аып жіберіп:

— алан жырды таы да тарих зі жырласын, азтуан жырау аузынан леумет тек тыдасын. лаа жаымсыз жай болса, кешіре крсін, хан ием, — деп жырау зіні айтар сзіне рсат срады ханнан.

арапайым ел амын ойлаан, ызыл тілін ару еткен аза жыраулары рашанда з ойларын ашы айтан.

Біра… «аталы сзге арсыз тотамас», дуірінде хана да шындыты тыдау бір анибет іс еді. Сол салттан шыа алмай білайыр да:

— Аын ел еркесі, айта бер оранбай жырыды, — деді салырт, азтуанны айтар сзінен кйінерін кн брын сезсе де кепейіл крінбек боп.

азтуан жырау сем ксілген жорадай толауын емін-еркін бастап кетті. Аздаан зіліспен бір асыра жуы жргізілген Шыысхан жне оны рпатарыны шапыншылыы бір мы екі жз алтыншы жылы Монол мемлекеті рылысымен-а басталан. Осыны алдында ана зін Шыысхан деп атаан, кесі ияттан, шешесі та-та[26] елінен шыан Темучин р ана монолдарды зара таласын басып ойан жо, е алдымен монол елімен аралас Керулен, Аргун, Онон, Орхон зендеріні бойында кшіп жрген Керей, Найман руларын жеіп алды.

Бір мы екі жз жетінші жылы монолдар Енисей зеніні жоары жаы мен Селенгі зеніні солтстік тсын жайлаан са елдерді жаулауа кірісті. Осы аттаныстарыны арасында Шыысхан скерін аруландыруа те маызы бар, темір ндіру нерксібіне бай лкеге ие болды. Сол жылы-а Шыысхан Орталы Азиядаы Си-Си деп аталатын бір кезде ытайды тітіреткен тунгус мемлекетін зіне аратты. Жауынгер атты скерін осып зіні шебін кбейтті. Содан кейін олар, жер мойны ашы Шыыс Тркістандаы йырларды баындырды. Осы кезде монолдар ырыз, бурят, ойрат секілді Отстік жне Орталы Сібірді жайлаан бірталай елдеріне дрк тиді. Бір мы екі жз он бірінші жылы Шыыс алы олмен ытайа аттанды. ш жыл соысып аырында Пекинді алды. Енді Шыысхан екі жз мы скермен Орта Азияа бет брды. Хорезм шахы Мхаммед монолдара арсы трарлытай скері боланмен, бетпе-бет келіп айасудан бас тартып, бар кшін жеке алаларын орауа блшектеді. Соны салдарынан Шыыс скері Хорезм, Самарант, Мерв, Бар — брін жеке-жеке шапты. Бл оан Орта Азияны бар скерімен ан майданда бетпе-бет кездесуден жеіл тсті. Бір мы екі жз он тоызыншы жылдан бастап ш жылды ішінде Шыысхан скері бкіл Орта Азияны зіне баындырды. Орта Азия халытары басыншылара арсы сан рет ктерілді, біра монол хандары оларды ктерілісін ан-жоса етіп, басып тастап отырды.

Осы жылдары Жошы скері азаты кп жерін алып, Ертіс, Есіл, Тобыл, Нра зендерінен тіп лытауа келіп туын тікті. Орта Азияны шауып боланнан кейін, Шыысхан ыпша елімен шекаралас Шыыс Европаны жаулап алуа кірісті.

Жебе мен Сбітай баадурлар басаран отыз мы скер бір мы екі жз жиырма екінші жылы солтстік Иран арылы Азербайжанды ана бояды. Енді кезек грузиндікі болды. Бес миллиона жуы Грузия халыны жан аямай арсыласуына арамай, Жебені ран айласыны арасында бір кнні ішінде отыз мы скерін ырып, монолдар солтстік жаынан Дербентке таяды. Бл арадан ту оай болмаандытан монолдар Ширван шаха «Сендермен бейбітшілік бітім істеуге бірнеше адам ана келдік» деп кісі салды. Ширван шах алдаанды білмей, басты он адамын жіберді. Монолдар біреуін лтіріп, алан тоызына: «Егер де сендерді лгілері келмесе жолды крсетідер» деді. Олар орыанынан Дербентті иялы жартас, тиы зды, ыыл-жыылды ры сайлары арасымен монолдарды аман-есен солтстік Кавказа жеткізді. Солтстік Кавказда тратын алан жрты «монола бірігіп арсы трайы» деп ыпшатарды болысуа шаырды. ыпшаты алы атты скері аландара келіп осылды. Монолдармен лкен айас болды. Екі жаы те тсті. айтадан рыса дайындалды. Алан мен ыпшаты жее алмайтынына кзі жеткен монолдар ыпшатара кп тартумен «сендер бізбен андас елсідер, аландар бтен жрт, біз сендермен бітімге келеміз, олара болысушы болмадар» деп кісі салды. Монолды алтын-кмісіне ызыан ыпша батырлары аландарды тастап кейін шегінді. Жалыз алан аландарды монолдар ан-жоса етіп ырды.