Заговоренный меч (на каз.яз.)

Ал ыпшатар «Бітімге келісетін болды, бізге тимейді» екен деп скерлерін йді-йіне таратып, жайбараат жата берді. Сол уаытта ала¦дарды жеген монолдар, сау етіп бларды еліне жетіп келді. скерін таратып жіберген ыпшатар монолдара ттеп бере алмады. Бірі Дона, бірі ырыма ашты. Осы уаыттаы ыпшатарды ханы отан[27] орыстара кеп «маан туан кн саан да туады, бірігіп монола арсы шыайы» деп тінді. Орыс князьдары удесін береді. Сол кннен бастап ыпша еліні басыншылармен ауыр айасы басталды.

Бейбіт елдерді ан жылатан Шыысханды суреттегенде, бір ара албасты быжы келе жатандай обалжи, алан жртын сатып кеткен ыпша хандарыны опасыздыын жыр еткенде, арабет болан жандай кзін жерден алмай иналып зар шеккен азтуан жырау, толауыны Шыысхана тиер жеріне жеткенінде тіпті зрленіп кетті. Бауыры ызан бйге атындай серпіліп сала берді. Жауына арсы шыан орыс, ыпша жауынгерлеріні дл ортасында зі келе жатандай, араай домбырасын дбірлетіп, кзінен жалын атып, аар ткті.

Орыс, ыпша болып бірігіп, басып алалы аттанан жауына арсы шыанын жырлаанда ер кілді батыр жырауды нінен матанан, уанышты, адамды анды кекке шаырар бір діретті саз естілді. Осылай шали алан азтуан ала рысын айтанда кенет «тте, тте!» деп кірене кбірледі.

Бір мы екі жз жиырма шінші жылы мамыр айында Днепр зеніні жаасындаы Олешья деген жерде орыс, ыпша скері жиналды. Бан бар скерімен Киев князі Мстислав Романович, Галич Мстислав Мстиславович, Чернигов князі Владимир Рюрикович, таы баса Чернигов князьдары мен ыпша хандары тегіс келді. Бдан баса Смоленскіден, Курскіден, таы бтен орыс жерлерінен кптеген жауынгерлер осылды. Мндай нпір скер орыс жерінде брын бас осып крмеген-ді.

Калка рысы деп аталып кеткен монол, орыс, ыпша ырынын тарихшы Рашид-ад-Дин былай деп жазады: «Орыс пен ыпшатар дайындалып кп скер жинады. Жауыны кп екенін кріп монолдар кейін шегінді. Монолдарды орыанынан шегінді деп ойлаан ыпшатар мен орыстар оларды жиырма кн соынан уды. Кенет монолдар аттарыны басын кейін брып алып, уып келе жатан скерлерді осылуына ммкіндік бермей, біразын ырып салды. Бір апта бойы рысты, аырында ыпша пен орыстар шыдай алмай ашуа мжбр болды. Монолдар содарынан алмай кшелеп, алаларын иратып, жртын бостырып жіберді».

Калка зенінде орыс пен ыпша скеріні жеілуінде аныында екі себеп болан-ды. Днепрден тіп сегіз кндей жауын уан орыс пен ыпша полктарыны арасы тым алыстап кеткен-ді. Осы жадайдан отыз бірінші мамыр кні Калка зенінде тобын жазбай арсы атой берген монол скеріне блар бас осып арсы шыатын ммкіндіктері болмаан. йтсе де Галич князі Мстислав Мстиславович зімен ала кз Киев князі Мстислав Романовичты хабарландырмай, ыпшатармен бірігіп ан тгіс айас ашты. Монолдарды алдыы шебін жеіп, бас кшіне шабуыл жасады. рыс те атты болды. ан судай аты. Біра бл аламат айасты е алдымен ыпшатар блдірді, олар ежелгі тсілі — ашан болып жауды ертіп, арттарында ктіп тран скеріні олына тсіретін деттеріне салма боп кейін шегіне бастады. Бір тобы шегініп еді, оан згесі асыа осылды. Бны крген орыс полктері де кейін тым-тыраай босты. Аырында, соынан тре тиген монолдара арсылы істей алмай алды. Бл — орыс, ыпша скеріні жеілуіні бір себебі. Екінші себебі орыс князьдарыны здеріні ала ауыздыы еді. Галич князі Мстислав Мстиславович ыпшатармен бірігіп анды апаннан алай тыламыз деп монолдармен ырылысып жатанда, Киев князі Мстислав Романович зен жаасындаы биіктікте «менсіз сендерді алай соысандарыды крейін» дегендей, зіні кп полкімен трып алды. Ал жаулары Галич полктары мен ыпшатарды жекелеп жеіп, енді Киев полктарына келіп тиіскенде, аптаан монола Мстислав Романович ттеп бере алмады. Адырды жан-жаынан оршап алып, зіне тнген монолдармен ш кн айасаннан кейін, оларды «мірлеріді сатап аламыз» деген сзіне сеніп екі баласымен жауына берілді. рине, монолдар алдаан-ды, ола тсісімен князьді балаларымен бірге ай балтамен шауып лтірген. азтуан жырауды: «тте, тте!» деп кінуіне р ана ыпшатарды ашаны емес, монол андыбалатыларыны алдауына аау батырларды талайыны кніп, сан рыста тызан кініші де бар еді.