Авантуры Вырвіча, Лёдніка і Чорнай Меланхоліі

А малец і цяпер не слабы! Падрасце — можа, i мацака Сцяцко адужае. А галоўнае — Вырвіч гэта вельмі ясна зразумеў — такія, як гэты пушчанскі хлопец, верныя да апошняга. I будзе ён зацята бараніць свайго выратаваўцу Лёдніка, i жонку яго, i дачку яго шкадлівую, нягледзячы на буркатанне ды папіканне. I лепш такому светлавокаму, санліваму з выгляду беларускаму хлапцу дарогі не заступаць.

***

У дарожны рыдван Лёдніка, да ягонай бяссілай злосці, занеслі на руках Карусь i Сцяцко, які мусіў ехаць за фурмана. Чорны Доктар толькі кусаў вусны ад болю і прыніжэння. А адкінуўшыся на сядзенні, як дасць кулаком у сцяну экіпажа... Аж загуло. Нібыта спадзяваўся прабіць.

Вырвіч мімаволі зірнуў на тое месца, куды стукнуў доктар.

— Карусь, нясі якую-небудзь дошку ды цвікі... Трэба дзірку залатаць.

Вось табе хворы ды схуднелы.

Рыдван быў нішто сабе, хоць і непаглядны, без аздобаў, чатыры чалавекі якраз вольна змесцяцца. Калі Саламея села насупраць мужа, сумная, бледная, з незнаёмай складкай між чорных броваў, доктар нахіліўся, моўчкі ўзяў яе вузкія далоні і схаваў у іх свой твар. Сафійка толькі ўздыхнула і ўткнулася ў кнігу. На лаціне, даруй божа. Так і рушылі... Чуваць было толькі, як Сцяцко напявае вольныя ўкраінскія песні, а Карусь час ад часу пакрыквае на коней, на Сцяцко ды на свет грэшны, недасканалы.

Да Гародні было пяць дзён шляху. Калі пашанцуе.

Ага, так ім і пашанцавала...

Мала таго што намучыліся з Бутрымавай чорнай меланхоліяй — Чорны Доктар страшэнна баяўся паказваць на людзі сваё калецтва, злаваўся ад уласнай бездапаможнасці, чытаў пакаянныя пацеры, выпраменьваў тугу тужлівую, — дык яшчэ фурманы, Карусь са Сцяцко, слоўныя двубоі ўчынялі, высвятляючы, дзе мядзведзі ікласцей, а парубкі баявіцей — у Карпатах ці Белавежскай пушчы. Сцяцко рэкнуў пра магутных карпацкіх ведзьмакоў, мальфараў, якія разганяюць хмары ці насылаюць дождж, Карусь давай пра Сатанііла i грэх чарадзейства... Вунь пан іхні, доктар вучоны, не калбаціў бы зеллі падазроныя, з якіх нячысцікі рознакаляровым дымам вылятаюць — ногі б не адняліся. Саламеі некалькі разоў давялося высунуцца ў акенца карэты, каб прыкрыкнуць на дыспутантаў, пакуль рыдван не перакулілі.

Хаця і ў экіпажы дыспуты курэлі, як вогнішча з сырога сена.

Пранціш зласліва радаваўся — канец хутка «літоўскаму д’яблу» Тызенгаўзу! Бутрым, да здзіўлення, пярэчыў. Так, рэформы пан Антоній свае праводзіць, быццам кандэлябрам цвікі забівае. Людзей губіць, пралічваць наперад не ўмее. Пабачыў дзесь прыгожую парцаляну — неадкладна такую ж вырабляць! Заўважыў на ангельскім лордзе адмысловыя пальчаткі — няхай у Гародні такія ж зробяць, хоць галавой накладуць! Дэспат і самадур. Але пагоняць яго сваячкі Панятоўскага — хіба край моцна выйграе? Высакародных паэтаў-філосафаў, што сёння пра здзекі над простым народам гарлаюць, нацкоўваюць на Тызенгаўза яшчэ горшыя дэспаты... Якія зусім не пра народ думаюць. Зачыняць медычную акадэмію, загінуць фабрыкі, мануфактуры i крамы...

Колы рыдвана падскоквалі на каранях, што змяіліся пад лясной дарогай. Сосны абыякава прапускалі між бурштынавых ствалоў экіпаж, а каб маглі — ссунуліся б ды расціснулі між цвёрдых целaў чужацкае, варожае, рухомае...

Але ніколі ім не скрануцца з месца.

— Уладар можа быць самым сардэчным чалавекам з самымі добрымі намерамі, — змрочна вяшчаў Лёднік. — Калі ў яго няма сапраўднай моцы i розуму — прыбліжаныя i яго з’ядуць, і ўсё ім задуманае вычвараць, перакруцяць, і замест паляпшэнняў давядуць народ да скрайняй галечы i бунту. Вунь, гляньце на Францыю — малады Людовік XVI як загарэўся зрабіць справядлівую дзяржаву... Бацькаву каханку Дзюбары з ейнай кодлай пагнаў, міністрам прызначыў рэфарматара Цюрго, давай падаткі змяншаць ды свабоду сумлення аб’яўляць... I чым скончылася? Каралева Марыя-Антуанета заістэрыла, што на сукенкі не хопіць, узвылі каралеўскія цёткі, браты, парламент... Кароль трохі патузаўся, але паддаўся. Так што не толькі Цюрго з ягонымі рэформамі прыбралі, але яшчэ больш народ даціснулі...

— Хопіць ужо арыстакратыю ва ўсім вінаваціць, — абурыўся і Пранціш. — Шляхта — ваярскае саслоўе, без нашых шабляў гэтую зямлю даўно б чужынцы стапталі!

— А без вашае пыхі і дурных звадаў у яе быў бы шанец выжыць!

Вырвіч мімаволі пацягнуўся па шаблю. Свята Яна Галавасека, на якое нельга ўжываць круглыя плады, што падобныя да галавы, і датыкацца да вострай зброі, прамінула... Так што шабелька тут, сама ў рукі ўскоквае ад абразы...

— Сатаніілу служыце! — данёсся з козлаў экіпажа абураны вокліч Каруся, адрасаваны напарніку.

— Сціхніце, дыспутанты! — Саламея гнеўна бліснула валошкавымі вачыма, і мужчыны прысаромлена панурыліся. — Мяне тут адна пацыентка-маскавітка пыталася, чым жа беларусы адрозніваюцца ад рускіх, мазураў ды ўкраінцаў... А вось чым: бачыш, як свае зацята між сабой за чужыя інтарэсы грызуцца, на адной лаўцы седзячы, — дакладна ліцвіны. Заедзем да Давыда — папрашу, каб адвару львінай травы для ўсіх нарыхтаваў. А то не рыдван — а перасоўны байцоўскі клуб.