Buddho e sua doktrino

Ni vidas, ke on probis explikar maxim bone posibla ta doktrino per paraboli, ma quale omna paraboli, li explikas nur parte. La desfacilajo por ni komprenar la procedo di tale dicita rinasko, existas en nia koncepto dil personeso kom estanta duranta ento, dum ke reale ol esas sucedo di instantala koncio-instanti, e ke reale la persono vivas nur dum un koncio-instanto, mortas e pose rinaskas per la sequanta koncio-instanto. Ni ne esas sama en du sequanta instanti, nek fizikale, nek mentale, ma ni perceptas ta chanji nur pos longa tempo, pro ke generale li esas mikrega. La cienco asertas, ke omna atomo dil korpo chanjas en cirkum sep yari, e la mento chanjas multe plu rapide. Ulfoy Buddho dicis tre juste: «Esus plu justa konsiderar la korpo kom fixa kam la mento, nam olta chanjas min rapide.»

Nun la questiono prizentas su, ube ta forco rifixigas su, qua materio ol sizas. To eventas sugun tote determinita lego: la forco fixigas su, ube ol renkontras tote fitanta materio. Se dei existas, li mustas konsistar ek irga materio, mem tre subtila, e la kauzo povas duktar al nasko di nova ento en la mondo dil homi, animali, forsan anke a mondi kun plu desfavoroza kondicioni, quin en anciena India on imaginis kom mondo di demoni ed inferno. L'universo esas grandega e la posiblesi esas infinita. On povas hike uzar la komparo kun la radio-telegrafado: la sendita mesajo ne manifestas su omnube, ma nur en ta aparato, qua akordas exakte kun la send-aparato. Ed ante la deskovro dil telegrafado sen-fila on regardabus to kom neposibla.

La forco havas certa qualesi ye l'instanto di la morto, e ta qualesi formacesis dum la vivo dil ento. Omna ento genitas la tendenco a repeto, ol tendencas divenar kustumo, e la povo dil kustumo formacas la karaktero. La ago influas ne nur l'extera mondo, ma anke la aganto ipsa. Ta qua agas bone, kustumeskas agar bone, e per to divenas bona ed inverse. E tale lu kelkope posedas certa karaktero ye l'instanto di la morto, e segun ta stando lu rinaskas, tam longe kam la kauzo, la dursto kontinuas.

Ago nomesas Sanskrite Karma, en Pali Kammam. E la tante ofte miskomprenita doktrino di Karma signifikas nulo altra kam la lego, ke bona agi duktas a bona rinasko, e mala agi a rinasko en mala cirkonstanci, quo esas l'apliko di la lego dil kauzeso al etikala domeno. Ma la frukti dil agi konsistas nultempe ye eterna feliceso od eterna doloro. Omno eventas en la mondo dil diveno e paso, do, kande l'efekti dil bona e mala agi exhaustesis, li cesas agar, e l'efekti di nova agi komencas agar, e tale dicita dei, pos la ceso dil agi, qui duktis li a lia mondo, povas rinaskar kom homi, ed inverse, segun ke nova mala o bona agi komencas efikar.

Ma la procedo, segun la doktrino di Buddho ne eventas strikte mashinale, tale ke certa ago recevas sempre la sama kompenso, ma lo dependas anke del individuo, de lua tota tendenci e volo, kurte, de lua karaktero. Buddho montris to per parabolo: «Esas quale se ulu pozas manuedo de salo en kikra vazo de aquo. Ka vi opinionas, ke la poka aquo en ta vazo divenas saloza per ta manuedo de salo? - Certe. - E pro quo? - Pro ke esas nur poka aquo. - Ma se ulu pozus manuedo de salo en la granda Ganges-fluvio; ka vi opinionas ke la Ganges-fluvio divenos saloza per ta manuedo de salo? - No. E pro quo? - Pro ke la quanto de aquo en la Ganges-fluvio esas grandega. Tale la sama ago facita da certa homo havas altra efekto ye lu ipsa segun lua karaktero.» Buddho formuligas la lego di Karma tale: «Quale homo recevas la kompenso, tale ol korespondas lua ago»; e lu negas la formulo: «Quale homo agas, tale lu recevas la kompenso.» Subtila, ma tre importanta, difero.