Buddho e sua doktrino

Buddho limitizis su strikte al problemo quan lu volis solvar, la sufro e la cesigo dil sufro. Ulfoye lu dicis: «Quale la maro esas permeita nur da un saporo, la saporo dil salo, tale mea doktrino esas permeita nur da un saporo, la saporo dil redemto.» Ed altrafoye: «Nur unon me docas, la sufro e la redemto del sufro.» E lu refuzis diskutar la metafizikala spekulaji di sua samtempani. Il pozis su ferme sur la sulo dil realeso e sempre insistis, ke on devas regardar la kozi quale li fakte esas. Do en la Buddhismo nultempe eventis e nultempe povas eventar kontreajo inter religio e cienco, quale en omna altra religii. Kande unfoye ermito venis che lu e pozis la lore ordinara questioni: «Ka la mondo esas eterna o ne, ka la mondo esas sen-limita o ne, ka la korpo e l'anmo esas sama, o quale l'anmo diferas del korpo, ka l'ento qua esas redemtita del cirklo dil metempsikoso existas o ne plus existas, od existas ed anke ne existas, o nek existas nek ne existas pos la morto?» lore Buddho respondis per la sequanta parabolo: «Se irga homo esas atingata da venenizita flecho, e lu dicus al mediko, qua volas extraktar la flecho: Me ne permisas extraktar la flecho, til ke me savas, de qua kasto la homo esas qua pafis ol, quale lu nomesas, ka lu esas granda o mikra, korpulenta o tenua, ube lu lojas, ek qua materio esas la pinto dil flecho, ek qua materio esas la kordo dil arko, e. c., e. c., ta homo mortus ante ke lu savus omno to. Same ulu, qua volus studiar omna ta filozofiala e metafizikala questioni, mortus ante ke lu konceptabus li. La respond e solvo di tala questioni ne duktas al kalmigo, al reala savo, a la lumizeso, al Nibbanam.» Ma la limitizeso al realeso ed al questiono pri la sufro e la redemto del sufro tote ne signifikas renunco a serioza e profunda pensado. Segun la doktrino di Buddho, la redemto ne esas por la mentale povri, ma nur por la serioza penseri.

Pro ke Buddho limitizis su strikte al realeso, lu anke refuzis spekular pri una unesma kauzo; omno quo existas, o plu bone dicita, omno quo eventas, esas efekto de kauzi, ta kauzi anke esas efekti de kauzi e tale al infiniteso; unesma kauzo ne esas pensebla. Do ne existas kreinto dil mondo, exter-mondala mondo-domminacisto e mondo-judiciisto; unesme pro ke la questiono pri la kreinto di ta kreinto quik prizentas su, e duesme pro l'universala valideso di la lego dil kauzeso, ne existas okaziono, nek spaco, por deo qua povus intervenar en la mond-ordino.

Ma Buddho ne negas la posibleso dil existo di tale dicita deo o dei, altravorte, di enti superiora a homi. La Hindui tatempe kredis ye multa dei kun un maxim alta deo, Brahma, e lia religio, konsistis precipue en pregi e sakrifiki a la diversa dei. Buddho ne disputis la existo di dei, pro ke quale ni ja vidis, lu limitizis su strikte ye sua temo ed evitis omna metafizikala, super-tera teorii. Ma lu docis, ke anke la dei, se li existas, esas submisita a la lego dil kauzeso, ke se forsan li vivas multe plu longe kam homi, esas plu povoza e posedas qualesi, qui ne ja developesis che la homi, tamen li esas mortala e ne havas povo por intervenar en la mond-ordino, nek por rekompensar, nek por punisar. L'universo esas grandega ed en ol povas existar multega posiblesi, nur ne la posibleso nihiligar la lego dil kauzeso, la fundamento dil mond-ordino. Tale la dei en la Buddhismo divenas quaze figuranti e servas en la populara, etikala rakonti por augmentar la bona qualesi di Buddho; generale li esas bonvolanta e quaze servisti di Buddho, omnakaze nenociva. Existas multa tala rakonti, tre interesanta kom indiko di la lora tempi, e preske sempre tre humoroza; fakte la humuro esas anke signo dil vera Buddhismo, ne nur la seriozeso. La maxim alta deo, Brahma, en ta rakonti esas generale bon-kordia kerlo, fiera pri sua ofico, ma ne tre inteligenta. Ma regretinde me povas citar nula de ta rakonti pro manko di spaco, ol duktus ni tro fore de nia projeto; me povas nur donar la maxim importanta punti e devas omisar omna kozi di duesma ordino.

La dei en la sistemo dil Buddhismo havas nulo dicenda, pro to omna prego, omna sakrifiko, kurte dicita, omna rituala, oficial agi, esas ne nur superflua, ma nociva, pro ke li produktas esperi qui ne realigesas, prodigas precoza tempo e deturnas de justa koncepti. Pro to Buddho docas ke omna kredo al valoro di pregi ed oficii esas un del maxim granda erori, un del tale dicita ligili, qui impedas la realigo dil redemto. Ed esas interesiva, ke la moderna Buddhisti desaprobas la Kristanismo, pro ke li asertas ke li asertas, ke ol esas un de ta ligili, la ligilo per ritui ed oficii.