Buddho e sua doktrino

Ni ja vidis, ke ye la ero di Buddho perfekta toleremeso existis en India pri la publikigo di irga opinioni religioza e filozofiala. Ta toleremeson la Buddhismo konservis til cadie; dum la 2500 yari depos ta tempo ne un sola homo konvertesis per koakto e ne un guto de sango varsesis pro la difuzado dil doktrino. Tamen la Buddhismo esas mision-aganta religio e difuzesis rapide tra la tota Centrala ed Orientala Azia, e dolcigis la mori di sovaja populi quale la Mongoli e Tartari. E mem kande la Buddhismo aceptesis dal potenta imperiestro Asoko cirkume 250 a. K., e divenis quaze statal religio, la principi di toleremeso uzesis, se posibla, kun ankore plu granda libereso, tale ke a ni, kun nia tale dicita kulturo, ol semblas fablatra. Pri to ni havas la maxim certa pruvi per la epigrafi, quin Asoko grabigis sur roki e stona koloni en la tota extenso di lua granda imperio. Me ja parolis pri un de ta koloni, quan lu erektis en la nasko-loko di Buddho. Me citas nun kelki de ta edikti por montrar la karaktero di ta monarko pos lua konverto al Buddhismo: «L'adheranti di omna religii vivez omnube komune e paceme. Omni konfesas su al dominaco, quan on devas exercar sur su ipsa ed al pureso dil kordio. Certe la homi havas diversa opinioni e tendenci. Homo devas prizar sua propra religio e nultempe difamar ta di altri. Nam nur tamaniere lu dolorigas nulu. Existas cirkonstanci, kande on devas mem honorizar la religio di altri.» On devas obediar e respektar la genitori, anke respektar omna vivanta enti, e dicar la verajo. Ti esas la vertui dil Dhammo.» (La religio di Buddho). - «Omnube en mea imperio ed anke en ti di mea vicini me kreis rediala aranjuri pro homi ed animali. Anke medicinala plantin por homi ed animali me plantacigis, ube li ne ja existis. Sur la chosei me plantacigis arbori ed exkavigis putei por homi ed animali.» - «Mea oficisti devas impedar neyusta enkarcerigi e punisi, eskartar obstakli, helpar la povri e precipue homi qui havas granda familii, qui esas evoza.» - «Ofical aferi tro tardigesas. Nun me imperas, ke ye omna kloko ed en omna loko la oficisti devas raportar a me, ka me manjas, o dormas od esas en la haremo, en mea dormo-chambro, vehilo o gardeno. Pro ke me devas laborar kontinue por la bonstando di omni, e la radiko di to esas esforco e rapida aranjo di la aferi. Ed irga esforci quin me facas, esas por la skopo quitigar mea debo ad omna vivanta enti, por ke li divenez felica; nam omna homi esas mea filii.» - «La futura generacioni memorez, ke konquesto per fairo ed espado ne meritas la nomo konquesto, pro ke ol kontenas nur trublo e sovajeso. La futrua generacioni savez, ke existas konquesti nur en la triumfo dil yusteso.» - «Ye la komenco di mea regno me militis kontre la Kalingani e vinkis li. To eventis ante ke me adoptis la lego di yusteso di Buddho. Dum ta milito multa centmili de homo mortigesis, altri vundesis e tranesis a kapteso. Ma pos la adopto di ta lego di yusteso me tre repentis ta milito, pro ke milito adportas kalamitati al populo, morto, violaco, separo di parenti ed amiki, ed altra mizeri. Pro to me repentas ta milito tante, ke mem se ulu ofensus me, me tolerus to, se esus posibla. Pro ke me deziras, ke omnu havez sekureso, su-dominaco, paco e joyo.» - Quankam me povus citar ankore multa simil edikti, me opinionas ke le supre mencionita suficas por montrar la spirito dil Buddhismo e l'efekto, quan ta doktrino havas; «per lia frukti vi devas judikar li.» Ed omno to plus kam 200 yari ante Kristo! Semblas ke kelki di ta kondut-reguli povas ankore servar a ni kom normo, e la remarki pri milito esas specale oportuna.

Ma ne nur relate la etiko, ma anke relate la estetiko, la Buddhismo efikis tre bona influo. en omna landi adube ol penetris, specala Buddhista arto developesis, qua atingis alta grado di perfekteso. Esas neposibla skribar hike detaloze pri ta temo, nam ol bezonus specala libro, me volas nur mencionar ol e dicar, ke la grandioza edifici e monumenti ecitas l'admiro di omna spektanti.

Esas remarkinda, quale la Buddhismo abominas omna koakto e kontree prizas la libereso; mem en la frataro, quan Buddho fondis, ne existas vovo di obedio. La Buddhismo volas facar la homi libera de omna kateni e ligili, korpala, mentala, religiala, sociala. La Buddhisti nulatempe probas influar l'opinioni politikal e religial di lia vicini. Edwin Arnold, qua kompozis la belega poemo pri la vivo e la doktrino di Buddho: «La Lumo di Azia» qualifikas la Buddhismo kom «la maxim granda deklaro di homala libereso irgatempe promulgita.»