Esperanto sen antaujughoj

"La tiel nomataj vortoj fremdaj, t. e. tiuj, kiujn la plimulto de la lingvoj prenis el unu fonto, estas uzataj en la lingvo Esperanto sen shangho, ricevante nur la ortografion de tiu chi lingvo; sed che diversaj vortoj de unu radiko estas pli bone uzi senshanghe nur la vorton fundamentan kaj la ceterajn formi el tiu chi lasta lau la reguloj de la lingvo Esperanto." Ekz.: teatro (substantivo), teatra (adjektivo); fiziko (substantivo), fizika (adjektivo); Azio (substantivo), Azia (adjektivo), aziano (derivita substantivo); parapsikologio(substantivo), parapsikologia (adjektivo).

La internacia vorto "radaro" ekzistas en Esperanto, flanke de homonimo signifanta "aro da radoj". Tiu homonimeco ne estigas konfuzon, char la senco de la vorto estas difinita de la kunteksto. Komparu: "La radaro registris la alproksimighon de aviadiloj" kaj "mi shanghis la radaron de la veturilo". Krome oni povas aliigi la duan propozicion jene: "mi shanghis la aron da radoj", au "la radan aron", au simple: "la radojn de la veturilo".

-Ion, -ura kaj -ment ne ekzistas en Esperanto kiel sufiksoj, sed kiel finajhoj, ekz.: leciono, Pasiono, struktura, natura, tachmento, parlamento ktp.

-Or aperas en internaciaj vortoj kiel ero de la vort-fino atoro, kiu havas la jenajn signifojn: 1. aganto: diktatoro, spektatoro, uzurpatoro ktp.; 2. agilo: generatoro ktp. Rimarko: En tiu dua senco, -atoro ne ghuste sinonimas la esperantan sufikson -ilo; chi tiu estas ordinare rezervita por simplaj instrumentoj uzataj per homa mano, dum -atoro montras pli komplikan aparaton au mashinon, funkciantan pli-malpli automate. Ghenerale la vortoj kun -atoro postulas apartan pritrakton; sed kiam la radiko mem estas jam esperanta vorto, -atoro aperas kiel teknika pseudosufikso, ekz. en kondensatoro, oscilatoro, transformatoro (Vidu la artikolon -atoro che PIV).

-Iv jam estas neoficiala sufikso montranta, ke iu au io povas, kapablas fari ion (aktiva ideo responda al la pasiva ebl): produktiva grundo, pagiva kliento, elvokiva vorto.

Estu klare, ke la neadopto de kelkaj tre internaciaj sufiksoj ne kauzas ghenon al Esperanto, char ghi adoptas aliajn sufiche taugajn sufiksojn kaj gheneralan racian sistemon por esprimi klare kaj efike la penson kaj faciligi sian lernadon al chiuj popoloj. La kritiko pro manko de kelkaj internaciajhoj devenas de la adeptoj de la naturalisma skolo, preferantaj la tujan rekoneblon fare de kelkaj nacioj, ol la facilon por chiuj teranoj.

La internaciaj vortoj prefekto kaj liberala ekzistas en Esperanto: la unua signifanta "shtata funkciulo, administranta pli-malpli grandan distrikton"; kaj la dua signifanta i. a. "favora al la libereco kaj toleremo". Chi tie estas memorinde, ke internacieco de radiko ne chiam respondas al internacieco de senco: "prefeito", en Brazilo, signifas "urbestro"; en Francujo, "prefet" estas "departementestro", dum "urbestro" esprimighas per la vorto "maire". Pli grave estas, ke la reguleco de sufiksado, okazanta en Esperanto, estas multe pli oportuna por la aktiva uzado de lingvo, ol la parkerado de vortoj.

* * *

3.4.3. "Malgrau chio, "la internaciaj vortoj ne malpli invadas Esperanton. La naturalistoj vidas en tiu invado la pruvon pri la forto de la fluo trenante la interlingvistikon al la natureco" (Burney).

* * *

Fakte oni perceptas en Esperanto la tendencon adopti neologismojn el internacia deveno, kaj por difini novajhojn, kaj por precizigi malnovajhojn au nur anstatauigi mallonge tre longajn esprimojn, precipe en la poezia lingvo. Tio nur pruvas, ke Esperanto estas vivanta lingvo kaj kiel tia, ghi reagas kontentige al la postuloj de la vivo.

Unuavide oni povus riprochi al Esperanto la ekziston en ghi de duoblaj formoj: la unua esperantdevena, kaj la dua ekstera, neologisma. Ekz.: vizitpermeso, konservema, laborejo, observejo, popola, direktisto, administrejo, klarigi, kondukisto, movado, nokta, polusa, formado, flanke de audienco, konservativa, laboratorio, observatorio, populara, direktoro, administracio, ekspliki, konduktoro, movimento, nokturna, polara, formacio. Tamen la neologismoj pravigas sian ekziston, char ili havas alian sencon, ol la esperantdevenaj vortoj.