…І цуды, і страхі (зборнік)

Але ж прыгоды маладога Крыштафа на тым не скончыліся, бо спаткаў у горадзе двух хлопцаў, аднаго падданага наваградскага маршалка пана Васіля Зянковіча, які перасцярог ад небяспекі, за што атрымаў восем залатых чырвоных, а другога Марціна Зарубанчыча, слонімскага мешчаніна, які, адшукаўшы яго, паведаміў: Иж дей ты, Крыштофе, хочеш выеждчать, а я маю до себе от пана твоего Яхима Кгребинского писане, абым тебе имал яко здрайцу, а так есми хочеш выехать, абым тебе не отвел до замку, теды ми дай тых пенезей, которые у пана своего покрал… І аддаў Крыштаф Тулоўскі Чыковіч тыя грошы. Самому Зарубанчычу – дваццаць залатых чырвоных, а жонцы ягонай – адзін залаты.

Гэтак скончылася бясслаўнае падарожжа ваўкавыскага шляхціца па прасторах роднае старонкі.

Нягледзячы на вялікія адлегласці весткі і чуткі разносіліся па ёй з хуткасцю птушак. Значна аблегчыўшы свае торбы, уцякач затое абагаціў памяць назвамі мясцовасцяў і прозвішчамі людзей, якія сустракаліся на ягоным няпростым шляху. Зрабіўшыся за адну ноч уладальнікам вялікіх грошай, ён так жа хутка пазбавіўся свайго багацця, набыўшы, пэўна, за тыдзень бадзянняў больш жыццёвага досведу, чым за той жа час на службе ў свайго гаспадара ў Крэве.

Грошы, якія фігуруюць у гэтай гісторыі, мелі самае шырокае распаўсюджанне на тэрыторыі Вялікага Княства пры канцы ХVI стагоддзя.: літоўскі грош раўняўся 10 пенязям, польскі злоты – 30 польскім грошам, залаты чырвоны (дукат) – 48 літоўскім грошам, а талер быў роўны 24–30,6 літоўскім грошам.

Пенези – тагачасная агульная назва грошай. Готовыми называлі рэальныя наяўныя манеты (ці яшчэ па-іншаму – рукаданые, готовизна). Усё дабро, якое можна было перавозіць ды пераносіць, называлася рэччу рухомай, то бок такой, якую лёгка было зрушыць з месца, што й зрабіў слуга Крыштаф. І заплаціў свабодай.

Дзе хавалі грошы ў старыя часы? Некаторыя закопвалі ў зямлю, пра што сведчаць раскапаныя пазней скарбы. Або трымалі ў запячатаных ды замкнутых на замок скрынях. На такія скрыні ў свірнах са шляхецкім дабром перш за ўсё і палявалі рабаўнікі: …в скрынях, замки поодиравши, с одное скрыни взяли коп чотыриста литовских грошей личбы и монеты литовские, двесте пенезей в грош…

Грошы загортвалі ў хусткі, ручнікі, зашывалі ў вопратку, хавалі ў шапку, насілі каля сябе ў машне, каліце, сумках, торбах скураных і суконных, клумках скураных, мяшках замшавых, за пазухай у чересле ды проста ў кішэні.

Адна капа раўнялася 60 літоўскім грошам, рубель – 100 грошам, грыўна – 48 грошам, злоты – 30 польскім грошам. Дробныя грошы лічыць было няпроста. Слугі ваяводы смаленскага Тышкевіча прывезьлі да братоў Храбтовічаў ажно дзевятнаццаць сотняў коп грошаў літоўскіх, каб узяць у заставу на некалькі гадоў маёнтак Шчорсы. Прыехаўшы да Шчорсаў добре по обеде, яны далі гаспадарам лічыць грошы, которых з великою пильностю личечы и не могли больш одличыть, толька семсот коп грошей и то ужо было больш гадины в ноч. Стаміўшыся і не хотечы больш личыти пенезей, уперлися на то, абысь мы им двор и имене з людми поступили.

Гаворачы пра грошы, не абысці ўвагай людзей, якія займаліся купляй-продажам прафесійна. На старонках актавых кніг даволі часта сустракаюцца згадкі пра купцоў, якія праз свой занятак рабіліся ахвярамі ці закладнікамі рабаўнікоў ці абставінаў. У менскай судовай кнізе апісваецца выгляд віленскага купца Яна Рамановіча, які тут до Менска для скупованя в купецких и иных потребах своих приехал і спыніўся ў гасподзе мешчаніна Фёдара Гарасімовіча, дзе і быў абрабаваны і збіты ліхімі прыхаднямі. Купец быў апрануты ў зімовую цёмна-зялёную дылею з люндушавага сукна, падшытую лісамі, падперазаны чырвоным пасам. На галаве – шапка. На пасе было прымацаванае чэрасла з 300 дукатамі. Спыненне ў менскай гасподзе ледзь не каштавала віленскаму госцю жыцця.