Яны не пройдуць!

Памешчык бездапаможна азіраўся наўкола, разгублена паўтараючы ўсё адно і тое ж:

— Як-жа так? Як-жа так?

Твар яго ўкрыўся потам.

— Як-жа так? А закон, падставы...

— Калі мы панскую зямлю аддадзім людзям, гэта і будзе закон. Пан, думаецца нам, разумее, што старым законам крышка, скончыўся іхны тэрмін.— Каленік развінуў рукі, як-бы спачуваючы пану, што той не разумее такой простай рэчы.— Так выйшла: з царом і царскія законы скінуліся.

— Я разумею,— мармытаў памешчык,— але нельга-ж без ніякіх падстаў, гэта беспарадак.

Каленік усміхнуўся.

— Пан пра беспарадак. Дзіўныя людзі. Па-іхнаму, усё беспарадак, што ім не да смаку.

Тады сын сказаў да бапькі:

— Кінь гаварыць з імі, папа, ты не паважаеш сябе.— І да сялян:— А вам я загадваю неадкладна-ж пакінуць двор. Заўтра я давяду да ведама каменданта пра цябе,— сказаў ён да Каленіка.

— Няма чаго страшыць, ваша благароддзе, лепш ідзі ў пакоі, без цябе тут разбяромся.

Не адказваючы Каленіку, афіцэр крыкнуў бацьку:

— Я патрабую, каб ты не гаварыў з імі. Ідзі ў пакоі. Я сёння-ж паеду ў горад і заўтра іх супакояць.— І да сялян:— Яны зразумеюць, як слухацца большэвіцкіх агентаў.

Тады не стрымаўся Віняцкі.

— Не ўсё-ж нам кланяцца панам у пояс,— сказаў ён.

Афіцэр на гаворцы адразу пазнаў у ім паляка.

— А ты хто такі? — спытаў ён.— Таксама большэвіцкі агент? Ты-ж, здаецца, не тутэйшы?

— Чуеш, Гошка, як твае словы з панскімі супадаюць,— сказаў Каленік.

Сяляне зарагаталі. Афіцэр намерыўся яшчэ нешта сказаць, але Каленік перапыніў яго:

— Нам няма часу, ваша благароддзе, мы сваё ўсё сказалі, адзью...

— Гэтак нельга, я не дазволю,— сказаў яшчэ памешчык.

— Не дазволіце? — Каленік зірнуў на памешчыка, вымерваючы таго позіркам з ног да галавы.— А мы і без дазволу абыйдземся. Давялі да ведама пастанову і годзе. Заўтра выходзім касіць.

— Вы не пасмееце, гэта бунт.

Памешчык не крычаў, а мармытаў, адыходзячы задам да ганку і размахваў рукамі, як-бы баронячыся ад пранізваючага салдацкага позірку і ад шырокіх усмешак на тварах у сялян.

— Акрамя ўсяго мы апішам панскае дабро: коняй, кароў, хлеб, каб усё было ў цэласці.

Гэтыя Каленікавы словы зноў прыкавалі пана да месца.

Ён скрануўся з месца, толькі калі сын крыкнуў з ганка:

— Глядзіце, каб вас не апісалі...

Сын прапусціў наперад бацьку і пашоў за ім у пакоі, злосна бразнуўшы дзвярыма. Каленік махнуў услед яму рукой. Ён бачыў перад сабою узбуджаныя, вясёлыя і крыху разгубленыя твары.

— Цяпер у нас з панам вайна,— сказаў ён,— гаварыць больш не давядзецца, скончыліся гаворкі. Вайна такая па ўсёй Расіі пачынаецца. Цяпер каб толькі не сплахаваць. Заўтра-ж касіць, а там араць і сеяць, каб неадкладна ўсю воласць узняць.

Высокі, плячысты, ён шырока ступае па самай сярэдзіне дарогі паміж старых бярэзін, нагладжваючы пышныя русыя вусы, хаваючы ў вусах сваю хітраватую ўсмешку і паглядае на крапілаўцаў, якія ідуць натоўпам, шырока, на ўсю дарогу, узбуджаныя і гаваркія.

Гэта былі дні напружанага чакання: што-ж будзе? Крапілаўцы скасілі панскія сенажаці, размеркавалі пахаць і пасеялі азімае жыта. Гэтак-жа пазней пачалі секці лес. Крапілаўцы гаспадарылі на памешчыцкай зямлі, а ён маўчаў і толькі ўлічваў, як ён казаў, панесеныя страты і чагось чакаў. Зрэдку да бацькі ў маёнтак наязджаў сын-афіцэр, але і ён не спрабаваў бараніць бацькоўскага дабра і нават не паказваўся крапілаўцам на вочы. Не запярэчыў памешчык і тады, калі камітэт прышоў у двор і апісаў коняй, кароў і хлеб, забараніўшы прадаваць што-б там ні было без яго згоды. Ён толькі іранічна скрывіў губы і адмовіўся распісацца на апісным акце.

Мінула тры з паловай месяцы. Доўгімі восеньскімі вечарамі крапілаўцы сходзіліся ў хатах, расказвалі, дзе што каму давялося пачуць і меркавалі, што будзе. Ім усё яшчэ не верылася, што панская зямля ўжо іхная, хоць даўно кожны засеяў азімае жыта і бачыў на сваім надзеле зялёную рунь. І ўсё часцей і часцей сыходзіліся крапілаўцы ў каленікавай хаце і настойліва выпытвалі яго, ці ведае што канчатковае камітэт. Кожнаму хацелася вестак пэўных і такіх, якія замацоўвалі-б яго права на зямлю.

Сялянскі камітэт у Крапілаўцы быў як-бы другім валасным праўленнем. У воласці па-старому сядзелі старшыня Беразоўскі і валасны пісар з памочнікамі, чалавек вёрткі і хітры. У нядзельныя дні і валасны старшыня, барадаты рыжы мужчына, і пісар чыста паголены, з валасамі, зачасанымі вожыкам, таўкліся па цёмнай зборнай, набітай народам, а за сталом, вакол якога збіраліся сяляне, звычайна ў такія дні стаяў Каленік. Побач з ім можна было часцей за ўсё бачыць Гайшынскага, зусім яшчэ маладога хлапчука, і Сімкаўца Антона, ды яшчэ паляка Віняцкага. Віняцкі, як і іншыя, зямлю атрымаў з панскай і засеяў жыта. Аднак жыў ён у чужой хаце, не меў свайго каня і ўсё яшчэ адчуваў сябе сярод крапілаўцаў як-бы чужым. Ён сумаваў, яму не хапала работы ў сваёй гаспадарцы і, з‘явіўшыся аднойчы ўвечары да Каленіка, ён абвясціў, што ідзе ў польскія легіёны.