Яны не пройдуць!

Сход адбыўся а полудні, а ўвечары ў той-жа дзень у Крапілаўку прыбыў эскадрон польскіх уланаў з корпуса генерала Доўбар-Мусніцкага. Уланы рыссю праехалі па даўгой крапілаўскай вуліцы размясціліся на валасным двары. Ніхто з крапілаўцаў не ведаў, чаго прыехалі ўланы, але ў тым ужо, як праскакалі яны рыссю па вуліцы, кожны адчуў нешта нядобрае, невыразную яшчэ пагрозу сабе і насцярожана чакаў, што здарыцца. Насцярожанасць і трывога яшчэ больш пасіліліся, калі ўвечары крапілаўцы ўбачылі, як засвяціўся раптам усімі сваімі вокнамі памешчыцкі дом, які да гэгага доўгі час хаваў свае нясмелыя агні за шчыльна пазачынянымі вакяніцамі. Пачуццё насцярожанасці і невыразнай яшчэ трывогі авалодала і Каленікам. Яно пасілілася, калі прышоў каваль Райхман і расказаў пра сваю гутарку з уланам.

— Я да яго кажу, як звычайна, па прывычцы, таварыш,— расказваў Райхман,—а ён паглядзеў на мяне, ды я з табой, кажа, свіней не пасвіў, які я табе таварыш. Во, чуў?

Пазней сыйшліся ў Каленікавай хаце ўсе камітэтчыкі. Яны таксама гаварылі пра ўланаў, меркавалі, як паставяцца ўланы да сялянскага камітэта і асабліва да справы з панскай маёмасцю. Позна ўзечары разышліся, умовіўшыся дазнацца пра ўсё падрабязна ад саміх уланаў.

Але дазнавацца пра што-небудзь ад уланаў не спатрэбілася. 3 самага ранку другога дня па хатах пайшоў стараста з двума ўзброенымі ўланамі, загадваючы несці авёс і сена на валасны двор, а ў стараставу хату яечкі і масла. Калі хто пачынаў скардзіцца, што чаго не мае, уланы лаяліся, пагражалі бізунамі і панам камендантам. Пасля снедання пацягнуліся крапілаўцы адзін за другім на валасны двор з ношкамі сена, а жанчыны з маслам і яечкамі на старастаў двор. Коні уланскія стаялі каля частаколу, а ля коней пахаджвалі апранутыя ў незнаёмую форму салдаты. Прымаючы ад сялян сена, яны гурмой абкружылі на дварэ Рагаўца Зіновія, аднаго з самых бедных крапілаўскіх сялян, і пачалі насміхацца над ім:

— Таварыш? Большэвік? — пыталі яны і рагаталі, паказваючы на яго босыя, патрэсканыя ногі, на палапленыя суконныя штаны.

— За Леніна? За дэкрэты стаіш?

Рагавец стаяў у кругу ўланаў, нічога не адказваючы ім і толькі калі яны, разышоўшыся, пачалі абмацваць яго кашулю і штурхаць яго, сказаў:

— Вы што-ж людзі, ці звяры?

Уланы ўбачылі яго вочы, поўныя нянавісці і адышліся.

А ў гэты час і зусім усё ясным стала. На дзвярах воласці з'явілася абвяшчэнне каменданта крапілаўскай воласці, падпісанае паручыкам Нацэвічам:

"Абвяшчаю ўсім жыхарам сяла Крапілаўкі і ўсіх вёсак воласці, што яны абавязаны неадкладна вярнуць у маёнткі ўсю забраную маёмасць: лес, жывёлу, хлеб, сена ды іншае. Тыя, хто па сваёй волі не верне ўкрадзенага, будуць арыштоўвацца і адсылацца ў Бабруйскую крэпасць і там будуць аддавацца ваенна-палявому суду".

Гэтае абвяшчэнне ўсіх як-бы громам ударыла, і крапілаўцы без ніякага загаду пачалі збірацца ў вуліцы на сход. Пайшоў туды адразу з валаснога двара і Рагавец Зіновій. Ён пашоў да людзей, нёс да іх пачуццё балючай крыўды, пра якую хацеў сказаць. Па дарозе ён сустрэў жонку Віняцкага, яна неела ў руках лубку з яечкамі.

— Гэта, значыць, і твой у такія легіёны пашоў? — запытаў ён, паказваючы рукою ў бок воласці.— I дадаў:— А думалася — свой чалавек, мужык.

— А я што тут,— пакрыўджана адказала яму жанчына.— Бач во, нясу, дарма што пашоў.

Сход збіраўся на дварэ ў старасты. Тут была палова сяла. Шмат у каго можна было на твары ўбачыць поўную разгубленасуь і страх. Некаторыя, прадчуваючы нядобрае, паказаліся на стараставым дварэ і зніклі. Некаторыя, спалохаўшыся камендантавых пагроз, зараней шукалі, каб чым апраўдаць сябе. Гэтыя пачыналі ўва ўсім вінаваціць Каленіка.

— Падбіваў, гаварыў, усё па закону, як след, па парадку, аж вунь што...

Гэта сказаў адзін нехта. Але з ім згадзіліся ўраз яшчэ некалькі чалавек.

— Сабраў гэта камітэт на нашу галаву, на гора нам, — казалі яны.

— Што рабілі — прапала, і насенне прапала, усё прапала з-за гэтага.

Так крычалі тыя, якіх спалохаў камендантаў загад. Іх падтрымлівалі самыя багацейшыя, а большасць маўчала, чакаючы, што скажа Каленік. Ён быў тут-жа ў натоўпе, але пакуль маўчаў. У гэты час прышоў на двор Рагавец Зіновій. Яшчэ ў вуліцы ён загаварыў:

— Яны здзекуюцца, што я голы, што я босы... Большэвік... за Леніна...

Ён ішоў і чым больш набліжаўся да натоўпу, тым больш узвы-шаў голас.

— За дэкрэты, вядома... Хай сабе і большэвік, то гэта-ж не за пана, калі большэвік. Вядома, пан не голы, пан не босы, яму большэвікоў не трэба.

Гэтак гаворачы, ён увайшоў у натоўп і спыніўся перад Каленікам. Ён стаяў пакрыўджаны і ўсхваляваны. Рукой расхінуў каўнер кашулі, агаліўшы худыя аброслыя грудзі.

— Ці то мы так і будзем цярпець ад іх? — пытаў ён, то павяртаючы твар да Каленіка, то да мужчын, якія сходзіліся ўсё шчыльней.— Салдат не павінен над чалавекам здзеквацца,— казаў ён,— я сам салдатам быў. Ён сёння здзекуецца, а там і зусім задавіць цябе захоча, калі ў цябе ногі босыя ды штаны лапленыя. Цярпець няма чаго. Ёсць жа у нас камітэт гэты, пагаварыць трэба, каб можна было паняць, хто тут які ўправіцель, хто распараджаецца.