ЛЯЛЬКА

– Нічым не апраўданыя?.. Я б так не сказаў, – запярэчыў Вакульскі. – Гэта ўсяго толькі перанос звычаю з тых умоў, дзе ён адпаведны, у тыя ўмовы, дзе не адпаведны.

Пан Тамаш аж заварушыўся на крэсле.

– Англічане лічаць гэта амаль абразаю… – прадэкламавала панна Фларэнтына.

– У англічан – марская рыба, якую можна есці адным відэльцам, а нашу касцістую рыбу яны, можа, елі б іншым чынам.

– О, англічане ніколі не парушаюць нормы паводзінаў, – баранілася панна Фларэнтына.

– Так, – згадзіўся Вакульскі. – Яны не парушаюць нормы паводзінаў ва ўмовах звыклых, а ў нязвыклых – прыстасоўваюцца да правіла: рабі, як выгодней. Я сам, зрэшты, бачыў рафінаваных лордаў, якія рукамі елі бараніну з рысам, а булён пілі проста з кацялка.

Урок быў суровы. Пан Тамаш, аднак, слухаў яго з задавальненнем, а панна Ізабэла – амаль з захапленнем. Гэты купец, што еў бараніну з лордамі і гэтак адважна выкладаў тэорыю выкарыстання нажа пры спажыванні рыбы, вырас у яе вачах. Хто ведае, ці не падалася ёй гэтая тэорыя больш важнаю, чым двубой з Кшэшоўскім.

– Дык пан – непрыяцель этыкету? – спытала яна.

– Гэта не так. Я толькі не жадаю быць яго нявольнікам.

– Але ёсць таварыствы, дзе ўсе мусяць яму падпарадкоўвацца.

– Мне гэта невядома. Але я бачыў, як самыя высокія таварыствы забываліся на яго ў пэўных варунках.

Пан Тамаш лёгка схіліў галаву, панна Фларэнтына пасінела, панна Ізабэла пазірала на Вакульскага амаль зычліва. Нават больш, чым амаль… Хвілінамі ёй мроілася, што Вакульскі – гэта нейкі Гарун аль Рашыд, арабскі каліф, аматар мастацтва, персанаж шматлікіх арабскіх казак, які пераапрануўся ў купца. У сэрцы яе абуджалася захапленне, нават сімпатыя. Пэўна, гэты чалавек можа быць яе набліжанаю асобаю, з ім яна зможа пагаварыць пра Росі.

Пасля марозіва панна Фларэнтына, якая ўжо зусім зніякавела, засталася ў сталовым пакоі, а рэшта таварыства перайшла на каву ў кабінет гаспадара. Вакульскі ўжо дапіў сваю філіжанку, як Мікалай прынёс пану Тамашу ліст на падносе і паведаміў:

– Чакаюць адказу, ясны пане.

– Ах, ад графіні… – зірнуў пан Тамаш на адрас. – З дазволу панства…

– Калі пан не мае нічога супраць, – не дала яму скончыць панна Ізабэла і ўсміхнулася Вакульскаму, – дык мы пяройдзем у салон, а бацька тым часам адпіша…

Яна ведала, што гэты ліст пан Тамаш напісаў сабе сам, бо яму неабходна было хоць паўгадзінкі падрамаць пасля абеду.

– Не абразіцца пан? – спытаў пан Тамаш, паціскаючы Вакульскаму руку.

Яны з паннаю Ізабэлаю пакінулі кабінет і перайшлі ў салон.

З уласціваю ёй выключнай грацыяй яна села ў фатэль, паказваючы яму на другі, які стаяў усяго за пару крокаў.

Вакульскаму, калі ён апынуўся з ёю сам-насам, кроў стукнула ў галаву. Яго ўзбуджанасць узрасла, калі ён заўважыў, што панна Ізабэла глядзіць на яго нейкім дзіўным позіркам, нібы жадаючы дасягнуць ажно дна ягонай душы і прываражыць да сябе. Гэта ўжо не была панна Ізабэла з велікоднае квесты, нават не тая, са скачак, гэта была ўжо асоба, якая ўсё разумее і ўсё адчувае, якая мае да яго важнае пытанне і сама хоча нешта асаблівае яму паведаміць.

Вакульскаму гэтак важна было, што яна скажа, і ён гэтак страціў панаванне над сабою, дык, здаецца, забіў бы кожнага, хто ў гэты момант перашкодзіў бы ім. Ён глядзеў на панну Ізабэлу моўчкі ды чакаў.

Панна Ізабэла была збянтэжаная, яна даўно ўжо не адчувала гэткае блытаніны пачуццяў, як у тую хвіліну. У галаве яе круцілася: “купіў сервіз”, “спецыяльна прайграваў бацьку ў карты”, “зняважыў мяне”, а потым: “кахае мяне”, “купіў скакавога каня”, “біўся на двубоі”, “еў бараніну з лордамі”… Пагарда, гнеў, захапленне, сімпатыя спорым дажджом па чарзе абмывалі яе душу, а ў глыбіні гэтае буры жыла патрэба падзяліцца з кімсьці і сваімі штодзённымі клопатамі, і сваімі сумневамі, і прызнацца ў сваім трагічным каханні да вялікага акцёра.

“Так, ён можа быць… ён будзе маім набліжаным!..” – думала панна Ізабэла і тапіла свой салодкі позірк у здзіўленых вачах Вакульскага, а сама лёгка хілілася наперад, нібы хацела пацалаваць яго ў лоб. Потым ахопліваў яе беспрычынны сорам: яна адхіналася, чырванела і павольна апускала доўгія вейкі, нібы хіліла яе на сон. Гледзячы на гульню яе твару, Вакульскі прыгадаў цудоўныя хваляванні паўночнага ззяння і тыя дзіўныя мелодыі без гукаў і без слоў, якія часам азываюцца ў чалавечай душы, нібы рэха лепшага свету. У гэтым паэтычным настроі ён слухаў, як спешна цікае сталовы гадзіннік ды як стукае яго ўласнае сэрца, і дзівіўся, што абедзве гэтыя хуткія з’явы гэтак марудзяць у параўнанні з лётам яго думак.

“Калі і ёсць нейкае неба, – казаў ён сабе, – дык дабраславёныя не адчуюць там большага шчасця, чым я ў гэтую хвіліну”.

Маўчанне працягвалася гэтак доўга, што рабілася ўжо няёмкім. Панна Ізабэла загаварыла першая:

– Пан меў, – сказала яна, – непаразуменні з панам Кшэшоўскім…

– З нагоды скачак… – паспешліва ўдакладніў Вакульскі. – Барон не мог мне дараваць, што я купіў ягоную кабылу.

Яна паглядзела на яго з лагоднаю ўсмешкай.