ЛЯЛЬКА

– Потым пан меў двубой, які… вельмі нас занепакоіў… – дадала яна цішэй. – А потым… барон перапрасіў мяне, – скончыла яна і хутка апусціла вочы. – У лісце, які барон напісаў мне з гэтае нагоды, ён гаворыць пра пана з вялікаю пашанаю і прыязню…

– Я вельмі… вельмі шчаслівы… – выціснуў з сябе Вакульскі.

– Чаму, пане?

– Што гэтак склаліся акалічнасці… Барон – чалавек высакародны…

Панна Ізабэла працягнула руку, затрымала яе на момант у гарачай далоні Вакульскага і прамовіла:

– Нягледзячы на несумненнае высакародства барона, я, аднак, толькі пану дзякую. Дзякую… Ёсць паслугі, якія не хутка забываюцца, і сапраўды… – яна сцішыла і запаволіла голас, – сапраўды, лягчэй бы мне стала на душы, каб пан пажадаў нечага, што магло б ураўнаважыць панскую… ветлівасць…

Вакульскі адпусціў яе руку і выпрастаўся на крэсле. Ён быў гэтакі ачмурэлы, што не звярнуў увагі на гэта малазначнае слоўца “ветлівасць”.

– Добра, – адказаў ён. – Калі пані загадвае, я прызнаюся нават да… заслугі. Ці магу і я наўзамен мець просьбу да пані?..

– Так.

– Дык прашу аднаго, – мовіў ён горача, – каб я мог служыць пані, колькі ў мяне будзе сілы. Заўсёды і ва ўсім.

– Пане!.. – усміхнулася панна Ізабэла. – Але ж гэта ашуканства. Я хачу аддаць адзін доўг, а пан хоча прымусіць мяне нарабіць новых. Ці ж гэта справядліва?..

– Што ж у гэтым несправядлівага?.. Хіба не прымае пані паслуг нават ад пасланцоў?..

– Але я плачу ім за гэта, – адказала яна, гулліва пазіраючы яму ў вочы.

– І толькі ў гэтым розніца, што ім трэба плаціць, а мне не выпадае. Нават нельга.

Панна Ізабэла паківала галавою.

– Тое, пра што я прашу, – працягваў Вакульскі, – укладаецца ў межы самых звычайных чалавечых стасункаў. Пані заўсёды загадваюць, мы заўсёды выконваем, вось і ўсё. Людзям, якія належаць да аднае з пані сферы, зусім не трэба прасіць падобнае ласкі, для іх яна – штодзённы абавязак, нават закон. А я дамагаўся, а сёння прашу, бо спаўненне загадаў пані было б для мяне ў пэўным сэнсе прызнаннем. Божа міласэрны! Калі фурманы і лёкаі могуць насіць колеры пані, чаму ж я не мог бы заслужыць гэтага гонару?

– Ах, і гэта пан гаворыць?! Даваць пану мой тальмах няма патрэбы, пан сам узяў гвалтам. Адбіраць?.. Ужо позна, хоць бы з увагі на ліст барона.

Яна зноў падала яму руку, якую Вакульскі з пашанаю пацалаваў. У бакавым пакоі пачуліся крокі, і ўвайшоў пан Тамаш, ён падрамаў і ззяў ад задавальнення. Яго прыгожы твар меў выраз гэткае сардэчнасці, што Вакульскі падумаў:

“Нягоднікам я буду, калі твае трыццаць тысяч рублёў, пачцівы, не прынясуць табе дзесяці тысяч штогод”.

Яшчэ з чвэрць гадзіны яны пасядзелі ўтраіх, размаўляючы пра нядаўнюю дабрачынную імпрэзу ў Швейцарскай далінцы, пра Росі ды пра паездку ў Парыж. І Вакульскі, нарэшце, са шкадаваннем пакінуў мілае таварыства, абяцаючы прыходзіць часцей ды разам з імі ехаць у Парыж.

– Пабачыць пан, як там будзе весела, – прамовіла панна Ізабэла на развітанне.

ПЕРШЫЯ ПАРАСТКІ ПАСЕЯНАГА ДЫ ІЛЮЗІЙ

Мінула ўжо дзявятая вечара, калі Вакульскі вяртаўся дадому. Сонца зайшло яшчэ нядаўна, але моцны зрок мог разгледзець буйныя зоркі, якія мігцелі на сінім небе з залатым водбліскам. Вуліца поўнілася вясёлаю гаманою мінакоў, у сэрцы Вакульскага панаваў радасны спакой.

Ён прыгадваў сабе кожны рух, кожную ўсмешку, кожны позірк і кожнае слова панны Ізабэлы, шукаючы з падазронай клапатлівасцю хоць след непрыязі альбо пыхі. Дарэмна. Яна ставілася да яго, як да роўнага, як да прыяцеля, яна запрашала, каб ён часцей іх наведваў, ах!.. яна нават пажадала, каб ён нечага прасіў у яе…

“А каб я папрасіў яе рукі ў той момант, – з’явілася ў яго думка, – што тады?..”

І ён пільна ўзіраўся ў здань з яе рысамі твару, што жыла ў ягонай душы, але зноў не бачыў ані следу непрыязі. Наадварот – гуллівую ўсмешку.

“Яна б адказала, – думаў ён, – што мы яшчэ мала знаёмыя, што я мушу заслужыць яе… Так… яна абавязкова гэтак адказала б,” – паўтараў ён, зноў і зноў прыгадваючы несумненныя адзнакі прыхільнасці.

“Наогул, – дакараў ён сябе, – я быў несправядлівы да велікасвецкіх паноў. А яны ж – гэткія, як і мы, людзі, можа, нават адчуванні ў іх больш тонкія. Яны ведаюць нас як сквапных хамаў, таму і ўнікаюць. Але варта ім пазнаць нашыя шчырыя сэрцы, і яны прыгорнуць нас да сябе… Што за цудоўная жонка можа быць з гэткае кабеты! Вядома, я павінен яшчэ заслужыць яе!”

І пад уплывам гэтых думак ён адчуваў, як абуджаецца ў ім нейкая ўсёабдымная спагада, якая ахоплівае спачатку дом Ленцкіх, потым далёкую іх радню, потым яго краму і ўсіх, хто там працуе, потым усіх купцоў, з якімі ён мае дачыненні, і, нарэшце, увесь край і ўсё чалавецтва. Вакульскаму здавалася, што кожны мінак на вуліцы– гэта яго крэўны, блізкі або далёкі, вясёлы або сумны. І ён гатовы быў ужо спыніцца ды пачаць, як жабрак, чапляцца да людзей з пытаннем: “Можа, некаму з вас нешта трэба?.. Жадайце, загадвайце, прашу вас… у імя яе…”