ЛЯЛЬКА

“Ганебна жыў я да гэтае пары, – дакараў ён сябе. – Я быў эгаістам. Ахоцкі – вось высакародная душа, ён хоча прыпнуць крылы чалавецтву і дзеля гэтае ідэі ахвяруе ўласным шчасцем. Слава, вядома, глупства, але праца на карысць грамадства – падмурак… Гэтая кабета (ён усміхнуўся) ужо зрабіла з мяне багатыра і чалавека з рэпутацыяй, а калі яна заўпарціцца, дык зробіць з мяне – ужо нават і не ведаю што… Хіба святога пакутніка, які сваю працу, нават жыццё аддасць дзеля дабра іншых… Вядома, аддам, калі яна таго пажадае!”

Крама яго была ўжо зачыненая, але праз шчыліны аканіц відаць было святло.

“Што яны там робяць?” – падумаў Вакульскі.

Ён павярнуў у браму і праз тыльныя дзверы ўвайшоў у краму. На парозе ён сутыкнуўся з Зэмбам, які нізка яму пакланіўся і выйшаў, а ў сярэдзіне заставалася яшчэ некалькі чалавек. Клейн стаяў на драбінцы і нешта парадкаваў на паліцах, Лісецкі апранаў паліто, Жэцкі сядзеў за прылаўкам над кнігаю, а перад ім стаяў нейкі чалавек і плакаў.

– Стары едзе! – гукнуў Лісецкі.

Жэцкі, закрываючыся рукою ад святла, зірнуў на Вакульскага. Клейн некалькі разоў пакланіўся яму з верху драбінкі, а чалавек, што плакаў, павярнуўся і з гучным енкам нечакана ўпаў яму ў ногі.

– Што тут такое?.. – здзіўлена запытаўся Вакульскі, які пазнаў у заплаканым чалавеку старога інкасатара Абермана.

– Ён згубіў больш за чатырыста рублёў, – сурова адказаў Жэцкі. – Вядома, гэта не крадзеж, я галавою паручуся, але фірма траціць не можа, пагатоў пан Аберман трымае ў нас свае ашчаднасці – некалькі соцень рублёў. Дык адно з двух: або пан Аберман верне грошы, або пан Аберман страціць месца… Нагандлявалі б мы, каб усе інкасатары былі такія, як пан Аберман…

– Я вярну грошы, пане, – сказаў інкасатар і зашморгаў носам, – вярну, але няхай мне пан раскладзе гэтую суму хоць на пару гадоў. Бо тыя пяцьсот рублёў, што я трымаю ў паноў, гэта ж увесь мой набытак. Хлопец скончыў школу і хоча вучыцца на доктара, а тут ужо старасць насядае… Бог адзін ды пан, хіба, ведае, колькі чалавеку трэба пагараваць, каб сабраць гэтулькі грошай… Мусіў бы я другі раз на свет нарадзіцца, каб зноў іх сабраць…

Клейн і Лісецкі, абодва ўжо апранутыя, чакалі прысуду гаспадара.

– Так, – пацвердзіў Вакульскі, – фірма не можа траціць. Аберман верне грошы.

– Слухаюся, пане, – прашаптаў няшчасны інкасатар.

Паны Клейн і Лісецкі развіталіся і выйшлі. Намерыўся ўжо і Аберман выходзіць з крамы, але тут Вакульскі, калі яны засталіся ўтрох, паспешліва звярнуўся да яго:

– Аберман, ты спачатку вернеш, а потым я табе аддам…

Інкасатар кінуўся яму ў ногі.

– Хвілінку, хвілінку… – спыніў яго Вакульскі. – Калі пан хоць слова скажа некаму пра нашу дамову, я грошай не дарую, разумееш, Аберман?.. Іначай усе захочуць губляць. Ідзі дадому і маўчы…

– Я ўсё разумею. Няхай Бог пану спрыяе, – адказаў інкасатар і выйшаў, не ў стане схаваць сваёй радасці.

– Ужо паспрыяў, – прамовіў Вакульскі, думаючы пра панну Ізабэлу.

Жэцкі быў незадаволены.

– Ведаеш, мой Стаху, – азваўся ён, калі яны засталіся адны, – лепш бы ты не ўмешваўся ў такія справы. Я адразу ведаў, што ты не будзеш патрабаваць, каб ён вяртаў усю суму, я і сам гэтага не хацеў. Але хоць сотню рублёў у якасці пакарання мусіў галган заплаціць… Зрэшты, халера яго бяры, можна было і ўсё яму дараваць, але хоць пару тыдняў патрымаць у няпэўнасці… Іначай лепш адразу замыкаць лаўку.

Вакульскі зарагатаў.

– Пакараў бы мяне Бог, – адказаў ён, – каб у такі дзень я пакрыўдзіў чалавека.

– У які дзень?.. – вырачыў вочы Жэцкі.

– Няважна. Сёння я пераканаўся, што трэба быць літасцівым.

– Ты заўсёды такі быў, нават занадта, – абурыўся пан Ігнацы. – І пабачыш, да цябе людзі гэтакімі не будуць.

– Ужо такія, – сказаў Вакульскі і падаў руку на развітанне.

– Ужо такія? – перапытаў, перадражніўшы яго, пан Ігнацы. – Ужо такія! Хай Бог мілуе выпрабоўваць табе іх спагадлівасць…

– Маю яе і без выпрабавання. Дабранач.

– Маеш… Маеш!.. Пабачым, што ты будзеш мець, як прыцісне. Дабранач, дабранач… – мармытаў стары крамнік, з шумам складаючы кнігі.

Вакульскі ішоў дадому і думаў:

“Трэба, нарэшце, зрабіць візіт Кшэшоўскаму. Заўтра пайду… Насамрэч, прыстойны ён чалавек… Перапрасіў панну Ізабэлу. Заўтра падзякую яму і, да ліха, пастараюся дапамагчы. Хоць з гэткім гулякам… Але няважна, паспрабую… Ён перапрасіў панну Ізабэлу, я выцягну яго з даўгоў”.

Пачуццё спакою і ўпэўненасці гэтак авалодалі душою Вакульскага, што дома ён, замест таго, каб сядзець ды марыць (што з ім часта здаралася), узяўся за працу. Выцягнуў тоўсты сшытак, ужо напалову спісаны, кніжку з англійскімі практыкаваннямі ды пачаў складаць сказы, прамаўляючы іх напаўголасу і стараючыся дакладна капіяваць вымаўленне свайго настаўніка – пана Вільяма Колінса.

А ў кароткіх перапынках ён думаў то пра заўтрашні візіт да барона Кшэшоўскага, і як выбавіць таго з даўгоў, то пра ўжо выратаванага Абермана.

“Калі дабраславенства мае нейкую вартасць, – казаў ён сабе, – дык увесь капітал дабраславенства Абермана разам з працэнтамі я ахвярую ёй…”