ЛЯЛЬКА

Назаўтра, калі перад сняданнем Вакульскі выйшаў на шпацыр, першая асоба, якую ён спаткаў на дзядзінцы, была пакаёўка панны Ізабэлы. Яна несла сукенкі, а за ёю хлопец цягнуў куфар.

“Што гэта?.. – падумаў ён. – Сёння ж нядзеля, дык, хіба, не паедзе… Яна не можа паехаць у нядзелю… Зрэшты, сказала б пра гэта мне сама або старшынёва…”

Ён пайшоў да сажалкі, прабег па ўсім парку, нібы жадаючы развеяць дарогаю кепскія прадчуванні. Дарэмна. Прычапілася да яго думка, што панна Ізабэла можа з’ехаць. Ён стараўся заглушыць яе і заглушыў настолькі, што яна ўжо не бачылася яму ясна, а толькі дзесьці ў глыбіні душы крыху непакоіла.

Калі ён прыйшоў на сняданак, яму здалося, што старшынёва павітала яго больш чула, чым звычайна, што ўсе паводзяцца больш урачыста, што панна Феліцыя не спускае з яго вачэй і пазірае нібы з дакорам. Пасля сняданку яму здалося, што старшынёва падала нейкі знак пані Вансоўскай.

“Відавочна, я хворы,” – падумаў ён.

Але праз момант ён паздаравеў, бо панна Ізабэла паведаміла, што жадае прайсціся па парку.

– Мае хто з панства ахвоту ісці са мною? – запыталася яна.

Вакульскі ўскочыў з крэсла, іншыя працягвалі сядзець. Такім чынам, у садзе ён апынуўся сам-насам з паннаю Ізабэлаю, і зноў вярнуўся да яго той спакой, які ён меў зазвычай ў яе прысутнасці.

На сярэдзіне алеі панна Ізабэла азвалася:

– Вельмі шкада мне будзе Заслаўка…

“Шкада?..” – падумаў Вакульскі.

А яна хутка працягвала:

– Я ўжо мушу ехаць. Цётка пісала яшчэ ў сераду, каб я вярталася, але старшынёва не паказала ліст і затрымала мяне. Але ўчора прыбыў пасланец…

– Заўтра пані паедзе?.. – спытаў Вакульскі.

– Сёння, пасля сняданку… – адказала яна і апусціла галаву.

– Сёння!.. – паўтарыў ён.

Яны якраз праходзілі паўз плот, за якім на дзядзінцы фальварка стаяла каляска, тая самая, якой прыехала панна Ізабэла. Нават фурман ужо запрагаў коней. Але на Вакульскага ані навіна, ані падрыхтоўка да ад’езду не зрабілі гэтым разам уражання.

“Ну што ж, – думаў ён. – Хто прыехаў, павінен паехаць… Гэта натуральна…”

Нават дзівіў яго гэты спакой.

Яны прайшлі яшчэ нейкіх пару дзясяткаў крокаў пад схіленымі над іх галовамі галінамі, і раптам апанавала яго страшэнная роспач. Яму здавалася, каб у гэты момант пад’ехала па панну Ізабэлу каляска, ён кінуўся б пад колы і не дазволіў бы ёй ехаць. Няхай бы яго раздушыла, і няхай бы ўжо скончыліся яго пакуты.

Але прыйшла, аднак, новая хваля спакою, і Вакульскі зноў дзівіўся, адкуль у яго бяруцца гэткія несур’ёзныя думкі. Панна Ізабэла мае права ехаць, калі хоча, куды хоча і з кім хоча…

– Доўга яшчэ пані забавіцца ў вёсцы? – запытаўся ён.

– Найбольш – месяц.

– Месяц!.. – паўтарыў ён. – А праз месяц, прынамсі, можна мне будзе наведаць панства?..

– О, так, вельмі просім… – адказала яна. – Мой бацька – вялікі прыяцель пана.

– А пані?

Яна пачырванела і маўчала.

– Не адказвае пані… – сказаў Вакульскі. – Пані нават не здагадваецца, якое дарагое мне кожнае яе слова, якіх я так мала чуў… І вось сёння ад’язджае пані, не пакідаючы мне нават ценю надзеі…

– Можа, час гэта зробіць, – ціха адказала яна.

– Няхай бы зрабіў! У кожным разе, я нешта скажу пані. Бачыць пані, у жыцці можна спаткаць людзей больш вясёлых за мяне, больш галантных, з тытуламі, нават з маёнткам большым за мой… Але гэткае адданасці, як мая, бадай, пані не знойдзе. Бо калі каханне можна мераць сілаю пакутаў, дык такога, як маё, можа, не было яшчэ на свеце.

І я не маю нават права вінаваціць у гэтым каго-небудзь. Лёс вінаваты. Бо якімі ж дзіўнымі дарогамі вёў ён мяне да пані! Колькі гора мусіла зазнаць грамадства, пакуль я, бедны хлопец, змог атрымаць адукацыю, якая сёння дазваляе мне размаўляць з пані. Якім збегам акалічнасцяў трапіў я ў тэатр, дзе першы раз пабачыў пані? А маёнтак, які я маю, ці не стаўся вынікам цуду?..

І калі сёння я думаю пра гэтыя рэчы, здаецца мне, што яшчэ да нараджэння было мне наканавана сустрэцца з пані. Каб мой бедны дзядзька не кахаў у маладосці і не памёр самотны, я б сёння не знаходзіўся ў гэтым месцы. І не дзіва, што і сам я, замест бавіцца з кабетамі, як робяць іншыя, унікаў іх і амаль свядома чакаў аднае пані…

Панна Ізабэла крадком выцерла слёзы… Вакульскі, не гледзячы на яе, працягваў:

– І цяпер, калі я быў у Парыжы, было перада мною дзве дарогі. Адна вяла да вялікага адкрыцця, якое можа змяніць дзеі ўсяго свету, а другая – да пані. Я выракся першае, бо прыкаваны нябачным ланцугом: надзеяю, што пані мяне пакахае. Калі гэта магчыма, я абіраю шчасце з пані замест самае вялікае славы, але без пані. Бо слава – гэта той жэтон, за які ўласнае шчасце мы ахвяруем іншым. Але калі я памыляюся, дык адна пані можа зняць з мяне закляцце. Скажы толькі, што не маеш і ніколі не будзеш мець нічога да мяне і… Я вярнуся туды, дзе, можа, адразу мусіў застацца. Зрабіць мне так?.. – запытаўся ён і ўзяў яе за руку.

Яна не адказала нічога…

– Дык застаюся… – прамовіў ён праз момант. – Я буду цярплівы, а пані сама дасць мне знак, што спраўдзіліся мае надзеі.