ЛЯЛЬКА

Яны вярнуліся ў дом. Панна Ізабэла была крыху не такая, як заўсёды, але жвава гаманіла з усімі. Да Вакульскага зноў вярнуўся спакой. Роспачы, што панна Ізабэла з’язджае, ужо не было. Ён казаў сабе, што ўбачыць яе праз месяц, і гэтага пакуль было досыць.

Пасля снядання пад’ехала каляска, пачалося развітанне. На ганку панна Ізабэла шапнула пані Вансоўскай:

– Магла б ужо, Казя, і не мучыць гэтага бедачыну.

– Каго ж гэта?

– Свайго цёзку.

– А, Старскага. Пабачым.

Панна Ізабэла падала руку Вакульскаму.

– Да пабачэння! – ціха сказала яна са значэннем у голасе.

Паехала. Усё таварыства стаяла на ганку і глядзела ўслед калясцы, якая спачатку аддалялася, потым павярнула за сажалкаю і знікла за пагоркам, а потым зноў паказалася і, нарэшце, засталася ад яе толькі хмарка залатога пылу.

– Цудоўны дзень, – сказаў Вакульскі.

– О, вельмі пагодны, – адказаў Старскі.

Пані Вансоўская з-пад апушчаных павек пахмурна назірала за Вакульскім.

Паволі ўсе разышліся. Вакульскі застаўся адзін. Ён зайшоў у свой пакой, але той падаўся яму вельмі пустым, потым хацеў ісці ў парк, але нешта яго туды не пускала… Потым падалося яму, што панна Ізабэла яшчэ павінна быць у палацы, і ён ніяк не хацеў паверыць, што яна паехала, што яна ўжо за мілю ад Заслаўка, і кожнае імгненне аддаляе яе ад яго.

“Аднак паехала! – ціха прамовіў ён. – Паехала, і што?..”

Ён пайшоў на сажалку і глядзеў на белы човен, вакол якога блішчала вада, аж сляпіла вочы. Раптам адзін з лебедзяў, што плаваў каля берага, заўважыў яго, распусціў крылы ды з шумам падляцеў да чоўна.

І толькі ў гэты момант ахапіў Вакульскага такі смутак, такі невымерны і нязбыўны смутак, нібы расставаўся ўжо ён з самім жыццём…

Засяроджаны на сваіх горкіх перажываннях, Вакульскі не надта бачыў, што дзеецца вакол яго. Але пад вечар ён заўважыў, што заслаўскае таварыства вярнулася з парку паніклае. Панна Феліцыя зачынілася з паннаю Эвелінаю ў яе пакоі, барон быў раздражнёны, а Старскі – іранічны і нахабны.

Пасля абеду паклікала Вакульскага да сябе старшынёва. Старая відавочна таксама была нечым раззлаваная, але старалася гэтага не паказваць.

– Думаў, пане Станіславе, пра тую цукроўню? – запыталася яна, нюхаючы свой флакон, што было знакам узрушанасці. – Падумай пра гэта, прашу цябе, і паразмаўляй са мною, бо мне абрыдлі ўжо гэтыя плёткі…

– Пані нечым усхваляваная? – спытаў Вакульскі.

Яна махнула рукою.

– Гэх! Хваляванне… Хацела б я, каб ужо ці здзейсніўся гэты мар’яж Эвеліны з баронам, ці каб сарваўся… Або няхай едуць ад мяне ці яны абое, ці Старскі… Усё адно…

Вакульскі апусціў галаву і маўчаў, здагадваючыся, што заляцанні Старскага да нарачонае барона мусілі ўжо прыняць больш яўную форму. Але што яму было да таго?

– Дурніцы гэтыя панны, – зноў праз момант прамовіла старшынёва. – Ім здаецца, як зловяць сабе багатага мужа ды яшчэ прыгожага каханка ў дадатак, дык ужо маюць усё, што трэба ў жыцці… Дурніцы. Не ведаюць, што збрыдне ім і стары муж, і пусты каханак, што раней ці пазней кожная захоча апынуцца побач з сапраўдным чалавекам. А калі трапіцца такі, на бяду, дык што яна яму дасць?.. Ці прыгажосць, якую прадала, ці сэрца, зганьбаванае з гэтакімі вось старскімі?..

І падумаць толькі, амаль кожная з іх мусіць прайсці падобную школу, пакуль разбярэцца ў людзях. А да таго, нават каб і трапіўся ёй самы высакародны з людзей, яна не можа яго ацаніць. Абірае старога багацея або нахабнага лайдака, у іх таварыстве марнуе жыццё, і некалі захочацца ёй пачаць нанова… А звычайна ўжо позна і марна!..

– А найбольш мяне дзівіць, – працягвала яна, – тая акалічнасць, што ў падобных ляльках не разбіраюцца мужчыны. Для ніводнае кабеты, пачынаючы ад Вансоўскае і сканчаючы маёй пакаёўкай, няма сакрэту, што ў Эвеліне не абудзіўся яшчэ ані розум, ані сэрца. Усё ў ёй спіць… А барон, тым часам, бачыць у ёй боства і ачмурэў да гэткае ступені, што думае, нібы яна яго кахае!

– Чаму ж пані не асцеражэ яго? – глуха азваўся Вакульскі.

– Не варта. Гэта не дапаможа… Ці ж я не давала яму зразумець, што Эвеліна – толькі сапсаванае дзіця і лялька на сённяшні дзень? Можа, некалі з яе нешта і вырасце, а цяпер… Акурат Старскі ёй і пасуе.

Яна памаўчала і дадала:

– Што ж, падумаеш пра цукроўню?.. Загадай заўтра засядлаць каня ды праедзь сам па палетках, а яшчэ лепш – з Вансоўскаю… Гэта кабета вартая, павер мне…

Вакульскі пайшоў ад старшынёвай устрывожаны.

“Што яна сказала, – думаў ён, – пра барона і Эвеліну?.. Ці яна не асцерагае мяне?.. Бо Старскі, хіба, заляцаецца не толькі да панны Эвеліны. Што там было ў брычцы?.. Ах, лепш бы ў лоб сабе стрэліць…”

Але ён апамятаўся.

“У брычцы, – думаў ён, – мне альбо здалося, альбо гэта факт. Калі здалося, дык пакрыўдзіў бы я нявінную, а калі факт… Ну, дык, прынамсі, я не буду супернікам гэтага аперэтачнага спакусніка і не ахвярую жыцця здрадлівай кабеце. Яна можа круціць раманы з кім хоча, але нельга ашукваць чалавека, адзіным злачынствам якога ёсць толькі тое, што ён кахае… Трэба з’язджаць з гэтай Капуі²²⁴ і брацца за працу. У лабараторыі Гейста я пражыву лепшае жыццё, чым у салонах…”