ЛЯЛЬКА

Ледзьве ступілі мы на падворак, як бачу: пані баранеса высунулася з форткі ды крычыць, вядома ж, нам:

– Панове!.. Калі ласка!..

Раптам яна прарэзліва завішчала: “Ах, нігілісты…” – і адхіснулася назад у пакой.

І адразу за некалькі крокаў ад нас упаў на зямлю селядзец, на якога стораж накінуўся гэтак драпежна, што ледзь мяне не штурхануў.

– Не зойдзеш да пані баранесы? – спытаў я ў Стаха. – Здаецца, яна нешта хацела.

– А Бог з ёю! – адказаў ён і махнуў рукою.

На вуліцы ён спыніў брычку, і моўчкі мы вярнуліся ў краму. Я, аднак, мяркую, што ён думаў пра пані Стаўскую, і каб не тая паганая квяцістая капуста…

Гэтак было мне ніякавата, гэтак я расхваляваўся, што зачыніў краму і пайшоў на піва. Спаткаў там радцу Вянгровіча, які ўсё яшчэ брэша на Вакульскага, але часам вельмі трапна выказваецца пра палітыку… і спрачаліся мы з ім да поўначы. Вянгровіч мае рацыю. Сапраўды, з газет вынікае, што ў Еўропе нешта мае адбыцца. Хто ведае, ці малы Напалеонак (называюць яго Люлю, але пакажа ён вам люлю!) не перабярэцца пасля Новага году з Англіі ў Францыю… Прэзідэнт Мак-Магон – за яго, князь Броджыа – за яго, большасць народу – за яго… Можна паспрачацца, што стане ён імператарам, як Напалеон IV, а ўвесну немцам давядзецца паскакаць з ім. Не пойдуць жа цяпер немцы на Парыж, не ўдаецца два разы адна штука.

Вось тады… Што гэта я хацеў сказаць?.. Ага!

Праз тры, можа, праз чатыры дні пасля нашага візіту да пані Стаўскае прыходзіць Стах у краму і падае мне ліст, адрасаваны яму.

– Пачытай, хіба, – кажа ён і рагоча.

Я разгарнуў і чытаю:

“Пане Вакульскі! Прабач, што не называю цябе шаноўным, але цяжка гэтак звяртацца да чалавека, ад якога ўсе адварочваюцца ўжо з агідаю. Няшчасны чалавеча! Яшчэ не забылі твае ранейшыя злачынствы, а ты ўжо ганьбіш сябе новымі. Сёння ўвесь горад ні пра што іншае не гаворыць, як пра твае адведзіны кабеты гэткіх амаральных паводзінаў, як Стаўская. Ты ўжо не толькі маеш з ёю спатканні ў горадзе, не толькі пракрадаешся да яе па начах, што магло б яшчэ сведчыць, нібы не страціў дарэшты сораму, але нават наведваеш яе ўжо ў белы дзень, на вачах у слуг, у моладзі ды пачцівых жыхароў камяніцы з гэткаю нядобраю славаю.

Але не падманвай сябе, няшчасны, не толькі ты з ёю ў сувязі. Дапамагае табе яшчэ твой радца, той нягоднік Вірскі, ды ссівелы ад распусты твой намеснік Жэцкі.

Мушу дадаць, што Жэцкі не толькі зводзіць тваю палюбоўніцу, але яшчэ і абкрадае цябе з даходаў ад дому, бо зменшыў плату за кватэру некаторым жыхарам, а перадусім той Стаўскай. У выніку дом твой нічога ўжо не варты, сам ты стаіш на краю пагібелі і, сапраўды! вялікую ласку зрабіў бы табе шляхетны дабрачынца, які б пажадаў купіць гэтую развалюху, што належала колісь Ленцкаму, з невялікаю для цябе стратаю.

Дык, калі б знайшоўся гэтакі дабрадзей, пазбудзься цяжару, вазьмі з удзячнасцю тое, што табе даюць, ды ўцякай за мяжу, пакуль чалавечая справядлівасць не закавала цябе ў кайданы ды не кінула ў вязніцу. Паклапаціся пра сябе!.. Сцеражыся!.. І паслухайся рады зычлівага прыяцеля”.

– Зух-баба, не?.. – спытаў Вакульскі, калі заўважыў, што я ўжо закончыў чытаць.

– Няхай яе д’яблы забяруць! – выбухнуў я, разумеючы, што ён гаворыць пра аўтарку ліста. – Паслухаць яе, дык я ссівеў з распусты!.. Я краду!.. Я ўступаю ў сувязі!.. Ведзьма праклятая.

– Ну-ну, супакойся, бо вунь ідзе ўжо яе адвакат, – сказаў Стах.

Сапраўды, у гэты момант увайшоў у краму нейкі чалавечына ў аблезлым футры, лінялым цыліндры і вялізных галёшах. Увайшоў, азірнуўся навокал, нібы следчы, потым спытаў у Клейна, калі будзе пан Вакульскі, і толькі тады зрабіў выгляд, што раптам заўважыў нас. Ён падышоў да Стаха і ціха прамовіў:

– Пан Вакульскі?.. Ці магу я мець з панам кароценькую нараду сам-насам?

Стах падміргнуў мне, і пайшлі мы ўтрох да мяне. Госць распрануўся, пры гэтым я заўважыў, што яго порткі выцертыя, ледзь не свіцяцца, а барада з’едзеная моллю яшчэ больш, чым футра.

– Прадстаўляюся панам, – сказаў ён, працягваючы Вакульскаму правую, а мне левую руку. – Я адвакат…

Тут ён назваў прозвішча ды – гэтак і застаўся стаяць з рукамі ў паветры. Дзіўным чынам ні Стах, ні я не адчувалі ахвоты да поціску.

Ён зразумеў гэта, але не збянтэжыўся. Наадварот, з найлепшаю мінаю пацёр рукі і прамовіў са смехам:

– Панове нават не пытаюцца, якая справа прывяла мяне сюды.

– Думаю, пан сам скажа, – адказаў Вакульскі.

– Рацыя! – выгукнуў госць. – Дык вось, скажу сцісла. Ёсць тут вельмі багаты, але вельмі скупы ліцвін (ліцвіны ўсе вельмі скупыя!), які прасіў мяне, каб я парэкамендаваў яму якую-небудзь камяніцу. Маю іх з пятнаццаць, але з пашаны да пана, пане Вакульскі, бо мне вядома, што пан робіць дзеля краю, парэкамендаваў яму панскую, былую Ленцкага, і пасля двухтыднёвае апрацоўкі той ужо гатовы даць за яе… Адгадайце, панове, колькі… Восемдзесят тысяч рублёў!.. Як вам? Жалезны інтарэс. Праўда?

Вакульскі пачырванеў ад злосці, і я ўжо падумаў быў, што ён пагоніць госця ў каршэнь. Але ён стрымаўся і адказаў, але тым асаблівым сваім тонам, злосна-насмешлівым:

– Ведаю я таго ліцвіна, завецца ён баранеса Кшэшоўская.