ЛЯЛЬКА

– Абы-што! – кажа Шпрот ды ўздымае палец угару. – Лёгка пану жадаць сатысфакцыі, калі пан венгерскі афіцэр. Забіць чалавека або нават двух ці самому загінуць пад шаблямі – гэта пану хлеб з маслам… А я, пане, гандлёвы агент, у мяне жонка, дзеці і тэрміновыя справы…

– Прымушу пана да двубою!

– Як гэта, прымушу?.. Пад вартаю мяне пан павядзе, ці што? Каб пан сказаў нешта падобнае на цвярозую галаву, дык пайшоў бы ў пастарунак, паказалі б там пану двубой.

– Пан не мае гонару! – закрычаў я.

Цяпер ён загрукаў па стале.

– Хто не мае гонару?.. Каму гэта пан кажа?.. Я не плачу па вэксалях ці даю кепскі тавар, або я збанкрутаваў?.. У судзе пабачым, хто мае гонар!..

– Супакойцеся! – прасіў радца Вянгровіч. – Двубоі былі ў модзе даўней, не цяпер… Падайце адзін аднаму рукі…

Падняўся я ад залітага півам стала, заплаціў у буфеце і выйшаў. Нагі маёй больш не будзе ў гэтай мярзотнай карчме…

Вядома, гэткі ўзрушаны не мог ужо ісці я да пані Стаўскае. Спачатку думаў, што не засну ўсю ноч. Але неяк заснуў. А калі Стах прыйшоў на другі дзень у краму, я спытаў у яго:

– Ведаеш, што кажуць?.. Што ты прадаеш краму…

– А хоць бы і прадаў, што тут кепскага?..

(І праўда! Што тут кепскага?.. Нешта не прыйшла мне ў галаву гэткая простая думка.)

– Але, бачыш, – ціха сказаў я, – кажуць яшчэ, што ты ажэнішся з паннаю Ленцкай…

– Каб і так, дык што? – адказаў ён.

(Дык жа мае рацыю! Хіба не можа ён ажаніцца з кім хоча, нават з пані Стаўскаю?.. А я вось не падумаў ды немаведама чаго ўчыніў скандал таму Шпраціне.)

Вядома, у той вечар мусіў я зноў пайсці не так на піва, як мірыцца з дарма абражаным Шпротам, дык зноў не быў у пані Стаўскае і не перасцярог яе, каб не сядзела пры акне.

Такім чынам, не без прыкрасці даведаўся я, што сярод купцоў расце непрыязь да Вакульскага, што крама наша прадаецца, і што Стах ажэніцца з паннаю Ленцкаю. Я кажу ажэніцца, бо ён, каб не меў пэўнасці ў гэтым пытанні, не выказаўся б гэтак станоўча нават у размове са мною.

Цяпер ужо я добра ведаю, па кім ён тужыў у Балгарыі, дзеля каго зубамі ды кіпцюрамі здабываў маёнтак… Гэх, воля Божая!..

Ну, але зірніце, як я аддаліўся ад тэмы. Але зараз ужо дакладна займуся тою авантураю, у якую была ўцягнутая пані Стаўская, і распавяду ўсё з маланкавай хуткасцю.

ДЗЁННІК СТАРОГА КРАМНІКА

Аднойчы ўвечары, адразу пасля восьмай гадзіны, пайшоў я да тых паняў. Пані Стаўская ў дальнім пакоі, як звычайна, давала ўрок нейкім паненкам, а пані Місевічова з Гэлюняй… зноў жа, як звычайна, сядзелі пры акне. Цяжка мне зразумець, што яны там маглі бачыць упоцемку, але што іх усе бачылі, гэта пэўна. Гатовы нават закласціся: пані баранеса ў адным са сваіх цёмных пакояў сядзіць з ларнеткаю ды назірае, што робіцца на другім паверсе, бо тут ралеты, як заўсёды, не былі апушчаныя.

Дык стаў я за фіранкаю, каб хоць мяне тая пачвара не бачыла, і проста з моста пытаю пані Місевічову:

– Без абразы, пані дабрадзейка, але чаму пані гэтак любяць сядзець пры вокнах?.. Гэта нядобра…

– Скразнякоў я не баюся, – адказала шаноўная дама, – а мне гэта вельмі падабаецца. Уяві сабе, пане, якое Гэлюня зрабіла адкрыццё. Вокны часам свецяцца ў такім парадку, што складаецца з іх нейкая літара… Гэлюня, – звярнулася яна да дзіцяці, – а ці няма там зараз якое літаркі?..

– Ёсць, бабуля, і нават дзве. Ёсць Н, і ёсць Т.

– Праўда! – пацвердзіла старая. – Ёсць Н і ёсць Т. – Няхай пан сам зірне.

Я паглядзеў і, сапраўды, насупраць нас былі асветленыя два акны на чацвёртым паверсе, тры – на другім і два – на першым, і гэткім чынам стваралася “Н”. А ў апошняй афіцыне пяць вокнаў чацвёртага паверху, адно трэцяга, адно другога ды яшчэ адно першага, таксама асветленыя, стваралі “Т”.

– Дзякуючы гэтым вокнам, пане, – працягвала бабуля, – хоць і не часта складаюцца з іх літаркі, Гэлюня зацікавілася алфавітам. Як яна цешыцца, калі ўдаецца ёй скласці з асветленых вокнаў нейкі знак. Таму мы і не апускаем ралеты ўвечары.

Паціснуў я плячыма, бо як забараняць дзяўчаці глядзець у акно, калі ёй гэта такая забава!

– Як жа не глядзець у акно, – уздыхнула пані Місевічова, – калі гэта наша адзіная прыемнасць. Хіба мы бываем дзе? Хіба бачымся з кім?.. З таго часу, як Людвічак з’ехаў, абарваліся нашы сувязі з людзьмі. Для адных мы занадта бедныя, для іншых – падазроныя…

Яна выцерла вочы насоўкаю і працягвала:

– О, Людвічак кепска зрабіў, што з’ехаў. Каб яго нават у турму пасадзілі, дык хутка прызналі б невінаватым, і зноў былі б мы разам. А цяпер ён Бог ведае дзе, а Стаўская… Кажа пан, каб не мы выглядалі ў акно! А яна ж, бядачка, няспынна чакае, прыслухоўваецца і прыглядаецца, ці Людвічак не вяртаецца, ці, можа, хоць ліст ад яго будзе. Варта каму шпарка прайсці па дзядзінцы, яна адразу – да акна, спадзяецца паштальёна. А калі здарыцца паштальёну завітаць да нас (нам, пане Жэцкі, вельмі рэдка прыходзяць лісты), паглядзеў бы тады пан на Гэленку!.. Мяняецца яна з твару, бялее, дрыжыць…

Я і слова ўжо не мог сказаць, а старая перадыхнула ды працягвала: