ЛЯЛЬКА

Па-трэцяе, малы Люлю яшчэ сёлета стане французскім імператарам, назавецца Напалеонам IV, паб’е немцаў на горкі яблык і забяспечыць справядлівасць на ўсім свеце, што прадказваў яшчэ мой светлай памяці бацька.

У тым, што Вакульскі возьме шлюб з пані Стаўскаю, і што ён учыніць нешта надзвычайнае, я ўжо не маю на сённяшні дзень ніякага сумневу. Ён, праўда, яшчэ з ёю не заручыўся, нават не сватаўся, зрэшты… сам гэта яшчэ не ўсвядоміў. Але я ўжо бачу… Добра бачу, што будзе далей, і галавою гатовы паручыцца, што будзе гэтак… Ёсць у мяне палітычны нюх!

Бо пабач, што робіцца.

На другі дзень пасля працэсу Вакульскі быў увечары ў пані Стаўскае і сядзеў да адзінаццатае гадзіны. На трэці дзень ён быў у краме ў пані Мілер, прагледзеў кнігі і вельмі хваліў пані Стаўскую, аж Мілерыху гэта крыху ўзяло за жывое. А на чацвёрты дзень…

Ну, праўду кажучы, не быў ён ані ў пані Мілер, ані ў пані Стаўскае, затое са мною здарылася нешта незвычайнае.

Апоўдні (не было чамусьці пакупнікоў у краме) без дай прычыны падыходзіць да мяне хто?.. Малады Шлянгбаўм, той старазаконны, які працуе ў аддзеле рускіх тканін.

Гляджу, мой Шлянгбаўм пацірае рукі, вус у яго дагары, галава – пад столь… Думаю сабе: “З глузду ён з’ехаў, ці што?..” А той кланяецца мне, але гэтак напышліва, і кажа – ні больш, ні менш – гэтакія словы:

– Спадзяюся, пане Жэцкі, як бы там ні было, а застанемся мы добрымі прыяцелямі…

Думаю сабе: “Але ж, да д’ябла, ці не звольніў яго Стах?..” Дык адказваю:

– У маёй зычлівасці можаш быць упэўнены, пане Шлянгбаўм, што б там ні здарылася, абы не ўчыніў ты якога злачынства, пане Шлянгбаўм…

На апошніх словах зрабіў я націск, бо мой пан Шлянгбаўм выглядаў так, нібы меў намер або нашу краму купіць (што здаецца мне немагчымым), або абакрасці… што, хоць ён і пачцівы старазаконны, не здаецца мне немагчымым.

Ён, відаць, зразумеў, бо ўсміхнуўся крайком вуснаў ды пайшоў у свой аддзел. Праз чвэрць гадзіны я нібы выпадкова зазірнуў туды, але заспеў яго, як звычайна, за работаю. Нават сказаў бы, што працаваў ён яшчэ больш заўзята, чым звычайна: узбягаў на драбінку, даставаў штукі рэпсу²²⁸ і аксаміту, раскладаў іх па шафах, словам, круціўся ваўчком.

“Не, – думаю, – гэты ўжо, хіба, не абкрадзе нас…”

Заўважыў я яшчэ, і гэта таксама мяне здзівіла, што пан Зэмба стаў прыніжана-ветлівы са Шлянгбаўмам, а на мяне пазірае крыху зверху ўніз, хоць і апасліва.

“Уга! – думаю. – Ён хоча залагодзіць Шлянгбаўму даўнія крыўды, а ў адносінах да мяне, старшага крамніка, стараецца захаваць асабістую годнасць. І добра робіць! Бо заўсёды трэба крыху задзіраць нос у адносінах да тых, хто вышэй, і быць паслужліва-ветлівым да тых, хто ніжэй…”

Адвячоркам зазірнуў я ў рэстаран на піўка. Гляджу, пан Шпрот і радца Вянгровіч ужо там. Са Шпротам пасля тае сваркі, пра якую я расказваў, мы і бачыць адзін аднаго не хочам, але з радцам я вітаюся сардэчна. А той да мяне:

– Ну што? Ужо?..

– Прашу прабачэння, – кажу я, – але не разумею. – (Думаў, што ён намякае на працэс пані Стаўскае.) – Не разумею, – кажу, – пане радца.

– Чаго ты не разумееш? – кажа ён. – Што крама прададзеная?

– Перахрысціся, пане радца, – кажу я, – якая крама?

Пачцівы радца быў ужо па шостым куфлі, дык ён зарагатаў і кажа:

– Уга! Я перахрышчуся, але пану і перахрысціцца ўжо не дадуць, як з хрысціянскага хлеба пяройдзеш на жыдоўскую халу. Усе гэтак кажуць. Жыды вашу краму купілі…

Я думаў, што мяне хопіць апаплексічны ўдар.

– Пане радца, – кажу я, – пан занадта паважны чалавек, каб не сказаць мне, адкуль гэтыя звесткі?

– Увесь горад гаворыць, – адказаў радца, – зрэшты, няхай прысутны тут пан Шрот пану ўсё растлумачыць.

– Пане Шпрот, – кажу я з паклонам, – не хачу абразіць пана, пагатоў жадаў ад пана сатысфакцыі, а пан мне адмовіў, як круцель… Як круцель, пане Шпрот!.. Аднак заяўляю, што пан або паўтарае за іншымі, або сам фабрыкуе плёткі…

– Што такое?! – завішчаў Шпрот і зноў, як некалі, грукнуў кулаком па стале. – Я адмовіў, бо не збіраюся даваць сатысфакцыю ані пану, ані каму іншаму. Але паўтараю, краму вашу купляюць жыды…

– Якія жыды?

– Д’ябал іх ведае: Шлянгбаўмы, Гундбаўмы, адкуль мне ведаць!..

Я гэтак раз’юшыўся, што загадаў прынесці піва, а радца Вянгровіч кажа:

– Гэтыя жыды дачакаюцца, будзе нейкая бязглуздая авантура. Гэтак яны нас душаць, гэтак адусюль выціскаюць, гэтак скупляюць усё, няма рады. Нам іх не перахітрыць, марныя спадзяванні, але як пойдуць у ход кулакі, дык пабачым, хто каго…

– Пан радца мае рацыю! – дадаў Шпрот. – Гэтак усё тыя жыды грабуць пад сябе, што, урэшце, давядзецца сілаю адбіраць. Дзеля парадку. Бо зірніце, панове, што робіцца, хоць бы з тым кортам…

– Ну, – кажу я, – калі нашу краму купляюць жыды, дык і я з вамі, бо мой кулак яшчэ нешта важыць… Але пакуль, на міласць Боскую, не разносьце вы плётак пра Вакульскага ды не падбухторвайце людзей супраць жыдоў, бо і без таго ліха хапае…