ЛЯЛЬКА

Вядома, я запрасіў яго з радасцю і прыгадаў старыя часы, калі Стах бавіў у мяне амаль кожны вечар. Як даўно гэта было! Цяпер ён быў пахмурны, я заклапочаны, і хоць нам шмат пра што было паразмаўляць, мы хавалі адзін ад аднаго вочы. Нават завялі гутарку пра мароз, і толькі шклянка гарбаты, напалову разбаўленая аракам, развязала мне трохі язык.

– Усе кажуць, – азваўся я, – што ты прадаеш краму.

– Ужо амаль прадаў, – адказаў Вакульскі.

– Жыдам?..

Ён рэзка ўстаў з фатэля, запхнуў рукі ў кішэні і захадзіў па пакоі.

– А каму яе прадаць?.. – спытаў ён. – Тым, хто не купіць краму, бо маюць грошы, ці тым, хто купіў бы яе толькі таму, што няма грошай? Крама вартая амаль сто дваццаць тысяч рублёў, дык што, выкінуць іх на сметнік?

– Аж страшна, як гэтыя жыды выціскаюць нас…

– Адкуль?.. З тых пазіцый, якія мы не хочам займаць, а прымушаем займаць іх – папіхаем іх, молім, каб занялі. Маю краму не купіць аніводзін з нашых паноў, але кожны дасць грошай жыдам, каб тыя купілі і… плацілі ім добрыя працэнты з пазычанага капіталу.

– Гэтак?

– Вядома. Я ж ведаю, хто пазычае Шлянгбаўму…

– Дык Шлянгбаўм купляе?

– А хто ж яшчэ? Клейн, Лісецкі ці Зэмба?.. Яны не знайшлі б крэдыту, а каб і знайшлі, дык змарнавалі б яго.

– Будзе некалі авантура з гэтымі жыдамі, – прамармытаў я.

– Былі ўжо, працягваліся васямнаццаць стагоддзяў, і які вынік?.. Падчас жыдоўскага пераследу загінулі лепшыя, а засталіся толькі такія, што здолелі схавацца ад згубы. Вось такіх і маем мы сёння жыдоў: загартаваных, цярплівых, хітрых, салідарных, прадпрымальных, якія па-майстэрску валодаюць адзінаю зброяй, якая ў іх засталася – грашыма. Знішчаючы лепшае, наладзілі мы штучны адбор і выгадавалі найгоршых.

– А ці падумаў ты, што ў выпадку, калі твая крама пяройдзе ў іх рукі, дзясяткі жыдоў займеюць добрую працу, а дзясяткі нашых яе страціць.

– Я не вінаваты, – злосна адказаў Вакульскі. – Я не вінаваты, што тыя, з кім я падтрымліваю дачыненні, дамагаюцца, каб я прадаў краму. Гэта праўда, што грамадства страціць, але ж грамадства само хоча гэтага.

– А абавязкі?..

– Якія абавязкі?! – закрычаў ён. – Ці ў адносінах да тых, хто называе мяне эксплуататарам, ці да тых, якія мяне абкрадаюць? Выкананы абавязак мусіць нешта даваць чалавеку, бо іначай гэта ахвяра, якое ніхто ні ад каго не мае права вымагаць. А што я маю? Нянавісць і нагаворы з аднаго боку, пагарду – з другога. Скажы мне, ці ёсць злачынства, у якім мяне яшчэ не абвінавачвалі? І за што? За тое, што я зарабіў капітал і даў заробак сотням людзей.

– Паклёпнікі ёсць усюды.

– Але нідзе столькі, як у нас. Дзесьці пачцівы нуварыш, як я, меў бы ворагаў, але меў бы і прызнанне, якое лагодзіць крыўды… А тут…

Ён махнуў рукою.

Я зноў каўтануў дзеля адвагі паўшклянкі араку з гарбатай. Тым часам Стах, які пачуў крокі ў сенцах, падышоў да дзвярэй. Я здагадаўся, што гэтак ён чакае запрашэнне ад князя!..

Зашумела ўжо мне ў галаве, дык я спытаў:

– А ці ж тыя, дзеля якіх ты прадаеш краму, ацэняць цябе?

– А калі ацэняць? – спытаў ён у задуменні.

– І будуць любіць цябе болей за тых, каго ты пакідаеш?

Ён хутка падышоў да мяне і зірнуў у вочы:

– А калі будуць любіць?

– Ты ўпэўнены?

Ён кінуўся на фатэль.

– Адкуль я ведаю? – ціха прамовіў ён. – Адкуль я ведаю?.. Што пэўнае на гэтым свеце?

– І ты ніколі не думаў, – працягваў я ўсё смялей, – што на цябе могуць не толькі лаяцца ды ашукваць, але яшчэ і смяяцца з цябе ды пагарджаць табою?.. Скажы мне, ты ніколі пра гэта не думаў?.. Усё магчыма на свеце, а таму належыць асцерагацца, калі не падману, дык, прынамсі, асмяяння. Да д’ябла, – скончыў я і грукнуў шклянкаю па стале, – можна ісці на ахвяры, бо маеш, з чаго іх рабіць, але нельга дазваляць здзекавацца з сябе…

– Хто з мяне здзекуецца? – крыкнуў ён і ўскочыў.

– Усе тыя, хто не шануе цябе, як ты заслужыў.

Спалохаўся я ўласнае смеласці, але Вакульскі нічога не адказаў. Ён лёг на казетку з падкладзенымі пад галаву рукамі, што было прыкметаю моцнае ўзрушанасці. Потым загаварыў пра справы, якія датычыліся крамы, вельмі спакойным тонам.

А дзявятай адчыніліся дзверы і ўвайшоў лёкай Вакульскага.

– Ліст ад князя! – абвясціў ён.

Стах прыкусіў вусны і, не падымаючыся, працягнуў руку.

– Дай, – сказаў ён, – і можаш ісці спаць.

Слуга выйшаў. Стах павольна адкрыў канверт, прачытаў ліст, падраў яго на шматкі ды кінуў пад печ.

– Што гэта? – спытаў я.

– Запрашэнне на заўтрашні баль, – адказаў ён суха.

– Не пойдзеш?

– І не падумаю.

Я аслупянеў… І раптам у гэтым аслупяненні ўзнікла геніяльная думка, лепшая на свеце.

– Ведаеш што? – сказаў я. – А можа, пайшлі б мы заўтра ўвечары да пані Стаўскае?..

Ён сеў на казетцы і з усмешкаю адказаў:

– А ведаеш, будзе някепска!.. Даволі мілая кабета, і даўно ўжо я там не быў. Трэба пры нагодзе даслаць цацак малой.

Лёд, які ўтварыўся быў між намі, пачаў раставаць.

Да нас абодвух вярнулася колішняя шчырасць, і да паўночы гутарылі мы пра былое. На дабранач Стах сказаў мне:

– Чалавек часам губляе галаву, але часам вяртаецца да розуму… Бог табе заплаціць, стары!

Залаты, каханы Стах!..

Хоць трэсні, ажаню яго з пані Стаўскаю!..